ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 4، تیر 1401 ، شماره پی در پی 74

سیر تحول صور خیال در تفاسیر عرفانی آیۀ محبت (آیۀ 54 سورۀ مائده)

صفحه (185 - 202)
عاطفه احمدی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : اردیبهشت 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مرداد 1400

چکیده

زمینه و هدف: هدف این مقاله بررسی سیر تبدیل زبان عبارت به اشارت و کارکرد صورخیال در یکی از آیات قرآنی است که قرنها مجلای بحث و تفسیر و تأویل عارفان و صوفیان بوده است. آیۀ 54 سورۀ مائده آیه ای متضمن معنای بشارت به دوستان خداست. برای بررسی سیر تحول و دگرگونی صورخیال در تفسیر این آیه، برخی تفاسیر از قرن چهارم هجری تا قرن هشتم انتخاب شد که عبارتند از: حقایق التفسیر عبدالرحمن سلمی، لطایف الاشارات قشیری، عرایس البیان روزبهان بقلی، کشف الاسرار میبدی، غرایب القرآن اعرج نیشابوری و تفسیر عبدالرزاق کاشانی مشهور به تفسیر ابن عربی.

روش مطالعه: این تفاسیر به روش توصیفی-تحلیلی مورد بررسی قرار گرفتند.

یافته ها: سلمی در حقایق برای بیان تأویلات خود، سخنش را با تشبیه مزین میسازد و در تفسیرخود از شواهد شعری سود میجوید. پس از آن قشیری در لطایف الاشارات در بیان اشارات خود از تشبیه بسیار استفاده میکند. میبدی درکشف الاسرار، ادبیترین تفسیر را از آیۀ محبت ارائه میدهد و کلام اشاری و عرفانی را با کلام هنری و آراسته به صنایع هنری پیوند میزند. عرایس البیان روزبهان چه از نظر زبانی و چه از نظر اشاری در اوج تفاسیر عرفانی قرار دارد. در تفسیر غرایب القرآن در توضیح آیۀ محبت تنها به چند مورد تأویل عرفانی بسنده شده و از نظر زیباشناسی زبانی نکته ای در آن مشهود نیست. آخرین تفسیر در این تحقیق، تأویلات است که در آن به تفسیر اشاری بیش از کاربرد هنری زبان توجه شده و نقطۀ عطف این تفسیر آن است که با دیدگاهی متفاوت به آیۀ محبت پرداخته است و اشاراتی را بیان میکند که تا آن زمان بیسابقه است.

نتیجه گیری: زبان این عرفا در تفاسیر اشاری است. آنها برای بیان تجارب عرفانی خود از مرزهای معمول زبان گذر کردند. هرچه تجربۀ عرفانی آنها غنیتر بوده این غنا در زبانشان نیز مشاهده میشود.

کلمات کلیدی
صور خیال , زبان عبارت , زبان اشارت , تأویل عرفانی , تفاسیر عرفانی , آیۀ محبت

• قرآن کریم
• بررسی انتقادی روش تأویل گرایانۀ عبدالرزاق کاشانی در تأویلات، دهقان منگابادی، بمانعلی (1388) پژوهشنامۀ کاشان، (1) 4، صص 3-24.
• بینش نقش اندیش روزبهان در تفسیر عرایس البیان فی حقایق القرآن، شیخ الاسلامی، علی، (1390) ادب فارسی، شمارۀ 6، صص 39-56.
• تأملی در شناخت لطائف الاشارات و معرفی تفاسیر عرفانی مهم دیگر، حجتی، محمدباقر و شمع ریزی، حمید، (1384) پژوهش دینی، شمارۀ 11، صص 257- 286.
• تأملی دوباره در تفسیر کشف الاسرار، دشتی، مهدی (1382) سفینه، (1) 1، صص 31-51.
• ترجمۀ تفسیر المیزان، طباطبائی، محمدحسین (1386) چاپ بیست و سوم، جلد پنجم، ترجمۀ محمدباقر موسوی همدانی، بی جا: دفتر انتشارات اسلامی.
• ترجمۀ عرایس البیان فی حقایق القرآن، بابایی، علی (1388) تهران: مولی.
• تفسیر ابن عربی مشهور به تأویلات، ابن عربی، محمد (1422 ق)، جلد 1، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
• تفسیر القشیری المسمی بلطائف الاشارات، قشیری، عبدالکریم بن هوازن (1428 ق) تعلیقات عبداللطیف حسن عبدالرحمان، جلد اول، بیروت: دارالکتب العلمیه.
• تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، قمی نیشابوری، نظام الدین، (1416 ق) جلد دوم، بیروت: دارالکتب العلمیه.
• تفسیر قرآنی و زبان عرفانی، نویا، پل (1373) ترجمۀ اسماعیل سعادت، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
• جریان شناسی تفسیر عرفانی قرآن، قاسم پور، محسن، (1392) ویراست دوم، تهران: سخن.
• جستاری در حقایق التفسیر و رویکرد تأویلی آن، قاسم پور، محسن (1388) پژوهش دینی، شمارۀ 18، صص 51-81.
• حقائق التفسیر، سلمی، عبدالرحمن (1421 ق) جزء دوم، بیروت: دارالکتب العلمیه.
• در سایۀ آفتاب، پورنامداریان، تقی (1380) تهران: سخن.
• زبان شعر در نثر صوفیه، شفیعی کدکنی، محمدرضا (1392) تهران: سخن.
• شرح تعرف لمذهب التصوف، مستملی بخاری، ابوابراهیم اسماعیل بن محمد (1372) مقدمه تصحیح و تحشیۀ محمد روشن، تهران: اساطیر.
• شرح شطحیات، بقلی شیرازی، روزبهان (1380) تصحیح و مقدمۀ هانری کربن، تهران: طهوری.
• عرائس البیان فی حقائق القرآن، بقلی شیرازی، روزبهان (1429 ق) ج 3، بیروت: دارالکتب العلمیه.
• کشف الاسرار و عده الابرار، میبدی، ابوالفضل رشیدالدین. (1371) جلد سوم، به اهتمام علی اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر.
• نشانه شناسی تفسیر عرفانی، مشرف، مریم (1384) تهران: ثالث.