ماهنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 13، شماره 5، مرداد 1399 ، شماره پی در پی 51

مروری بر روایت شخصیت اسکندر در متون نظم و نثر فارسی از قرن سوم تا ششم هجری

صفحه (305 - 328)
نگار توکلی اوجانی ، جلیل امیرپوردریانی (نویسنده مسئول)، ناصر ناصری
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1398
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : شهریور 1398

چکیده

شخصیت اسکندر مقدونی از چهره های تاریخی ـ ادبی تأثیرگذار در متون ادبی است که بیشتر مطالعات پیرامون وی در میان متون منظوم و با تکیه بر یکی از جنبه های زندگی وی مورد توجه قرار گرفته است. در پژوهش پیش ‌رو هدف بررسی چندجانبه و تطبیقی انعکاس داستان زندگی اسکندر در میان متون منظوم و منثور برجستۀ ادبیات فارسی است؛ ازاینرو برای شناخت هرچه بیشتر و دقیقتر این موضوع، متون برجستۀ نظم و نثر که چهرۀ تاریخی یا افسانه ای اسکندر و گفتار و کردار وی در آن منعکس شده است، زمینه و هدف اصلی پژوهش میباشد. نوع رویکرد نگارندگان در این مقاله توصیفی ـ تحلیلی بر مبنای مطالعات کتابخانه ای است که چهار متن شاهنامۀ فردوسی، اسکندرنامۀ نظامی، الکامل ابن اثیر و اخبار الطوال ابن قتیبۀ دینوری انتخاب شده است.

یافته های پژوهش حاکی از آن است که هریک از شاعران و نویسندگان با توجه به اقتضادی زمانی و شرایط موجود، با رویکردی خاص به داستان اسکندر مقدونی توجه نموده اند. آنچه از مقایسۀ این آثار بدست می‌آید آن است که فردوسی با رویکردی ملّی ـ میهنی قصد دارد اسکندر را ایرانی نژادی عادل جلوه دهد تا بدین ترتیب حملۀ او به ایران و ویرانیهایش توجیه یابد. اسکندر در شعر نظامی، حکیم و تا حدودی مقدس و همتای ذوالقرنین معرفی شده است و ابن اثیر و دینوری با پایبندی بیشتری به روایت تاریخی، به انعکاس این داستان پرداخته اند.

کلمات کلیدی
اسکندر , روایت تاریخی ـ ادبی , متون منظوم و منثور , اسکندرنامه

• اسکندر از هجوم تا جذب، امیدسالار، محمود (1390)، جستارهای ادبی، شمارۀ 174، صص 63-39. اسکندر ایران ـ نظامی کرمی، محمدحسین (1383)، ، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر، دورۀ جدید، شمارۀ 16، پیاپی 13، صص 173-131. اسکندرنامه، افشار، ایرج (1387)، تهران: چشمه. اسکندرنامه، کیوانی، مجدالدین (1377)، دایره المعارف بزرگ فارسی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، جلد هشتم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. اقبالنامه (خردنامه)، نظامی، حکیم الیاس بن یوسف (1388)، تصحیح حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره. ایران از آغاز تا اسلام، گریشمن، رمن (1336)، ترجمۀ محمد معین، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. برگردان اخبار الطوال، دینوری، ابوحنیفه (1386)، ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی، تهران: نی. برگردان تاریخ کامل، عزالدین ابن اثیر (1383)، به کوشش سیدحسین روحانی، چاپ سوم، تهران: اساطیر. پژوهشی در اسطورۀ گیلگمش و افسانۀ اسکندر، ستاری، جلال (1384)، تهران: نشر مرکز. پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد، زرین‌کوب، عبدالحسین (1386)، تهران: سخن. تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تفضلّی، احمد (1383)، به کوشش ژاله آموزگار، تهران: سخن. تاریخ ایران از آغاز تا انقراض ساسانیان، پیرنیا، حسن (1362)، تهران: خیام. تحلیل آثار نظامی، احمدنژاد، کامل (1369)، تهران: علمی. حماسه‌سرایی در ایران، صفا، ذبیح‌الله (1363)، چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر. شاهنامۀ فردوسی (نامۀ باستان)، فردوسی، حکیم ابوالقاسم (1388)، ویرایش و گزارش میرجلال الدین کزازی، تهران: سمت. شاهنامۀ فردوسی به نثر، دبیرسیاقی، سیدمحمد (1380)، تهران: قطره. شرفنامه، نظامی، حکیم الیاس بن یوسف (1393)، تصحیح حسن وحیددستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره. فردوسی و شعر او، مینوی، مجتبی (1386)، ، تهران: توس. فلسفۀ یونان در بزم اسکندر: نظری به اسکندرنامۀ نظامی، زرین‌کوب، عبدالحسین (1370)، ایرانشناسی، شمارۀ 11، صص 498-482.