ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 12، اسفند 1400 ، شماره پی در پی 70

بازتاب اندیشه های امام محمد غزالی در حدیقه الحقیقۀ سنایی

صفحه (41 - 57)
سیدعلی مرادی (نویسنده مسئول)، سیداحمد پارسا
تاریخ دریافت مقاله : بهمن 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اردیبهشت 1400

چکیده

زمینه و هدف: سنایی غزنوی علاوه بر جایگاه سترگی که در ادبیات عرفانی دارد، در حوزه های اخلاق و همچنین اندیشه های اسلامی از صاحبنظران و اندیشمندان بزرگ است، که بویژه در شعر عرفانی از شاعران صاحب سبک و جریان ساز در این حوزه است. از سوی دیگر مهمترین شخصیتی که مبانی نظریِ آمیختگی دین و عرفان را بنیان نهاد، ابوحامد محمّد غزالی است و با توجه به جایگاه مهم و اثرگذار غزالی در روزگار خود و دوره های بعد، و بویژه معاصر بودن سنایی و غزالی، تأثیر فکری غزالی بر سنایی، مسئله ای است که نیاز به تحقیق و بررسی در این حوزه دارد. این مقاله با تکیه بر اشتراکات فکری میان غزالی و سنایی، و همچنین وجود آبشخورهای فکری مشابه، به بررسی بازتاب اندیشه های غزالی در حدیقه الحقیقه سنایی میپر‌دازد.

روش مطالعه: روش تحقیق توصیفی-تحلیلی است و داده ها به روش کتابخانه ای جمع آوری شده است.

یافته ها: اندیشۀ زهد و عرفان از مهمترین محورهای موضوعی در حدیقه الحقیقه بشمار میآید. در دوره ای که سنایی مطرح شد، اختلافات فکری و کلامی و مذهبی در اوج بود. سنایی نیز همچون غزالی، مضامین دینی را همراه با پوششی عرفانی به نمایش میگذارد. منابع فکری و تأملات غزالی و سنایی «قرآن، سنت پیامبر، و کتب دینی» بوده است.

نتیجه گیری: نتایج تحقیق بیانگر تأثیرات قابل توجه غزالی بر اندیشه سنایی است، چنانکه در حوزه های کلامی و عرفانی سرچشمه های فکری غزالی را در شعر و اندیشه سنایی میتوان مشاهده کرد، بطوریکه غزالی در تکامل فکری سنایی تأثیر شگفت انگیزی داشته است. همچنین سنایی در ترتیب و تنظیم ابواب کتاب حدیقه، به شیوه عارفان و شارحان تصوف در مسئله کلام خدا و اهمیّت قرائت آن توجه نکرده است و در این مورد کاملاً به شیوه غزالی سخنوری میکند.

کلمات کلیدی
سنایی , غزالی , فلسفه , عرفان , حدیقه الحقیقه

• قرآن کریم، ترجمه الهی قمشه ای، قم: دارالتفسیر.
• نهج البلاغه. (1397). ترجمه محمد دشتی، چاپ هشتم، تهران: پیام عدالت.
• از عقل ناصرخسرو تا عقل سنایی، پارسانسپ، محمد. (1388). نثرپژوهی ادب فارسی (ادب و زبان)، دوره جدید، شمارۀ 26(پیاپی 23)، صص 87-114.
• بررسی تطبیقی عرفان سنایی و جان دان، دهقان، علی اصغر، امینی، مریم. (1390). فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی، شماره20، صص 63-82.
• تأثیر اندیشه های کلامی غزالی بر آرای سنایی، کاکه وش، فرهاد. (1388). مجله ادبیات عرفانی و اسطوره-شناختی، (14) 5، صص 129-151.
• تجربه عرفانی در اشعار سنایی غزنوی، ابوترابی، خدیجه. (1395). مطالعات ادبیات عرفان و فلسفه، (1 و 2) 2، صص 106-130.
• حدیقه احیایی در شعر فارسی، حسینی، مریم. (1376). فصلنامه علوم انسانی دانشگاه الزهرا، شمارۀ 32، صص 1-12.
• احیاء علوم الدین، غزالی، ابوحامد محمد. (1384).ترجمه مؤیدالدین محمد خوارزمی، به کوشش حسین خدیوجم، چاپ چهارم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
• اربعین، غزالی، ابوحامد محمد. (1369). ترجمه برهان الدین حمدی، چاپ چهارم، تهران: اطلاعات.
• تعلیقات حدیقه الحقیقه سنایی، مدرس رضوی، محمدتقی. (1344). تهران: مؤسسۀ مطبوعاتی.
• حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه، سنایی، ابوالمجدود. (1383). تصحیح محمدتقی مدرّس رضوی، چاپ پنجم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• شرح دشواریهایی از حدیقه، درّی، زهرا. (1386). تهران: زوار.
• فرار از مدرسه، زرینکوب، عبدالحسین. (1369). تهران: امیرکبیر.
• کشف المحجوب، هجویری، علی بن عثمان. (1382). به تصحیح ژوکوفسکی، چاپ دوم، تهران: طهوری.
• کیمیای سعادت، ابوحامد محمد. (1369). ترجمه احمد آرام، تهران: اطلاعات.
• گزیده حدیقه الحدیقه در شعر فارسی، (1393). به کوشش علی اصغر حلبی، تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.
• گزیده مرصادالعباد، رازی، نجم الدین. (1378). به کوشش محمد امین ریاحی، چاپ چهارم، تهران: علمی.
• مبانی عرفانی و تصوف، انصاری، قاسم. (1370).تهران: طهوری.
• مقدمه ای بر مبانی عرفان و تصوّف، سجادی، سید ضیاءالدین. (1379). تهران: سمت.