ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 11، بهمن 1400 ، شماره پی در پی 69

بررسی سبک‌شناسی منظومۀ غنایی«مهر و مشتری» اثر عصّار تبریزی

صفحه (129 - 146)
زیبا اسماعیلی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : دی 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : فروردین 1400

چکیده

زمینه و هدف: منظومۀ «مهر و مشتری» اثر عصّار تبریزی، یکی از شاعران توانمند قرن هشتم هجری است. این اثر همچون سایر منظومه های غنایی قرن هفتم و هشتم، اگرچه تحت تأثیر شیوۀ شاعری نظامی سروده شده، خالی از خلاقیّتهای فردی شاعر نبوده است. این منظومه علیرغم داشتن شهرت نسبی در زمان زندگی‌ شاعر، چندان مورد توجه پژوهشگران قرار نگرفته است. در این مقاله ضمن معرّفی این اثر، ویژگیهای زبانی و ادبی آن بررسی شده است.

روش مطالعه: این پژوهش به روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای با رویکرد توصیفی تحلیلی انجام گرفته است. جامعۀ آماری پژوهش تمام اشعار منظومۀ مهر و مشتری است.

یافته ها: منظومۀ مهر و مشتری در قالب مثنوی و در بحر هزج مسدس محذوف سروده شده است. انواع مختلف جناس، تکرار واژه، تصدیر، هم‌حروفی، هم‌صدایی، تنسیق صفات، تتابع اضافات، اعنات و طرد و عکس بکار رفته که موسیقی درونی شعر را افزایش داده است. در سطح لغوی در این منظومه لغات و ترکیبات عربی، لغات و ترکیبات نجومی و ترکیبهای نوساخته، بسامد بالایی دارد که بنظر میرسد در کاربرد این اصطلاحات تحت تأثیر خاقانی و نظامی است. در سطح ادبی، تشبیه، اضافۀ تشبیهی، استعارۀ مصرّحه و تلمیح از پربسامدترین آرایه های بکاررفته در این منظومه است. تشبیه و استعاره متناسب با روح غنایی اثر بکار رفته است. ایهام تناسب نیز اغلب با نام شخصیتهای داستان بوجود آمده است که رنگ تصنّعی به شعر داده است.

نتیجه گیری: عصّار تبریزی چون شاعران همعصر خود به شیوۀ داستان‌سرایی نظامی نظر دارد اما دارای برخی ابتکارات زبانی خویش نیز است. ویژگیهای زبانی و ادبی بکاررفته در اثر چون کاربرد لغات عربی، اصطلاحات نجومی، تشبیهات حسی نشان‌دهندۀ توجه عصّار تبریزی به شیوۀ شعرسرایی نظامی است. استفاده از کلمات و ترکیبات عربی، کاربرد ترکیبات بدیع، استفادۀ فراوان از آرایه های ادبی، وارد کردن اصطلاحات نجوم، موسیقی، شطرنج و ... از نشانه های بارز سبکی این منظومه است.

کلمات کلیدی
عصّار تبریزی , مهر و مشتری , سبک‌شناسی , سطح زبانی , سطح ادبی

• بیان، شمیسا، سیروس (1390) ویراست چهارم، تهران: میترا.
• تاریخ ادبیات ایران، صفا، ذبیح الله (1381) تلخیص از محمد ترابی، چاپ چهاردهم، تهران: فردوس.
• دانشمندان آذربایجان، تربیت، محمدعلی (1314) تهران: مجلس.
• دیوان، خاقانی شروانی، افضل الدین (1374) تصحیح، مقدمه و تعلیقات ضیاء الدین سجّادی، چاپ پنجم، تهران: زوّار.
• ریحانه‌الادب فی‌التراجم‌المعروفین بالکنیه او اللقب، مدرّس تبریزی، محمدعلی (1369) جلد 4، چاپ سوم، تهران: خیام.
• زیباشناسی سخن پارسی، کزازی، میر جلال الدین (1370) (بیان)، چاپ دوم، تهران: مرکز، کتاب ماد.
• سبک‌شناسی شعر پارسی از رودکی تا شاملو، غلامرضایی، محمد (1395) چاپ پنجم، تهران: جامی.
• صور خیال در شعر فارسی، شفیعی کدکنی، محمدرضا (1383) چاپ نهم، تهران: آگاه.
• فنون بلاغت و صناعات ادبی، همایی، جلال الدین (1382) چاپ بیست و یکم، تهران: هما.
• کلیات خمسۀ نظامی گنجوی، نظامی گنجوی، الیاس‌بن ‌یوسف (1384) به اهتمام پرویز بابایی، تهران: نگاه.
• مثنوی هفت اورنگ، جامی، نورالدین عبدالرحمان (1375) تصحیح و مقدمه مرتضی مدرس گیلانی، چاپ هفتم، تهران: مهتاب.
• موسیقی شعر، شفیعی کدکنی، محمدرضا (1385) چاپ نهم، تهران: آگاه.
• مهر و مشتری، عصّار تبریزی، شمس الدین محمد (1375) تصحیح و تحشیۀ رضا مصطفوی سبزواری، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
• نگاهی تازه به بدیع، شمیسا، سیروس (1379) چاپ دوازدهم، تهران: فردوس.
• وزن و قافیۀ شعر فارسی، وحیدیان کامیار، تقی (1367) تهران: مرکز نشر دانشگاهی.