ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 10، دی 1400 ، شماره پی در پی 68

توصیف و تحلیل مؤلفه های «مرگ» و «تنهایی» در منظومه های عاشقانۀ فارسی

صفحه (61 - 77)
سیاوش درخشان نیا ، مسعود پاکدل (نویسنده مسئول)، سیما منصوری ، منصوره تدینی
تاریخ دریافت مقاله : آبان 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : بهمن 1399

چکیده

زمینه و هدف: در تناسب با پرداختن به مفهوم عشق و روابط عاشقانه در ادب فارسی، مؤلفه های مرگ و تنهایی نیز مطرح میشوند. شخصیت عاشق که در ادبیات فارسی به نوعی مازوخیستی و سرشار از نیاز عاشقانه و متحمل درد و رنجهای فراوان است، اغلب با تنهایی سروکار دارد و در پایان داستان یا براثر اندوه عشق میمیرد، یا خود را میکشد و یا اینکه کشته میشود. این دو مقوله، نقش مهمی نیز در روند داستانی منظومه های عاشقانه ایفا میکنند و به نوعی تجلیگاه صور خیال شاعرانه در این زمینه هستند. در پژوهش حاضر مؤلفه های مرگ و تنهایی در سه منظومۀ عاشقانۀ مهم و شاخص ادبیات فارسی، یعنی ویس و رامین از فخرالدین اسعد گرگانی، خسرو و شیرین و لیلی و مجنون از نظامی گنجوی مورد بررسی قرار میگیرند. هدف از انجام این پژوهش تحلیل مؤلفه های مذکور در این منظومه ها و توصیف و تحلیل آنها با توجه به نکات روانشناسانه، داستانی، فرهنگی، ادبی و مانند آنهاست.

روش مطالعه: روش مورداستفاده در این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی است که با استفاده از مطالعه کتابخانه ای انجام میشود.

یافته ها: در منظومه های عاشقانۀ فارسی، «عشق» زمینه ساز شکلگیری ابعاد گوناگون مقوله های «مرگ» و «تنهایی» میگردد. در واقع این دو مقوله ارتباط مستقیمی با فرازونشبیهای رابطۀ عاشقانه دارند.

نتیجه گیری: ابعاد تنهایی در این آثار «تنهایی براثر دوری و جدایی از یار»، «تنهایی براثر خیانت یا بیوفایی یکی از طرفین رابطۀ عاشقانه»، «تنهایی خودخواسته و عزلت‌گزینی براثر ناکامی در وصال»، «ترجیح تنهایی بر وصال نامشروع» و «تنهایی براثر عشق یکطرفه» است. همچنین، ابعاد و علل مرگ در این آثار در «آرزوی مرگ هنگام جدایی یا ناکامی»، «خودکشی به ‌خاطر عشق یا مرگ معشوق»، «مرگ براثر توطئۀ رقیب در مثلث عشقی» و «مرگ براثر کهولت سن» خلاصه میشود.

کلمات کلیدی
خسرو و شیرین , لیلی و مجنون , ویس و رامین , تنهایی , مرگ , منظومۀ عاشقانه

• انسان و مرگ، معتمدی، غلامحسین. (1372). تهران: نشر مرکز.
• آیینه حکمت در آثار نظامی، ثروت، منصور. (1370).‌ تهران: امیرکبیر.
• بررسی روانشناختی سه منظومۀ غنایی فارسی، اقبالی، ابراهیم. و قمری گیوی، حسین. (1383). پژوهش زبان و ادبیات فارسی، دورۀ جدید، شمارۀ 2، صص 1-16.
• تحلیل شخصیت فرهاد در منظومۀ «خسرو و شیرین» نظامی بر اساس نظریۀ عشق اریک فروم، اسداللهی، خدابخش. و قاسمی‌زاده، حسین. (1399). ادبیات و پژوهشهای میان‌رشته‌ای، (3) 2، صص 1-20.
• تحلیل وجه‌های غنایی در داستانهای عاشقانه، ذاکری کیش، امید. (1397). (با تکیه بر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی)، متن‌پژوهی ادبی، (78) 22، صص 247-271.
• خمسۀ نظامی، نظامی گنجوی، الیاس بن ‌یوسف. (1381). به تصحیح سعید حمیدیان، تهران: قطره.
• زن آرمانی نظامی گنجوی در آیینۀ شیرین، نیکوبخت، ناصر. و رامین‌نیا، مریم. (1388). مطالعات زنان، (4) 7، صص 139-157.
• سه نگاه به مرگ در ادبیات فارسی، فلاح، مرتضی. (1387). پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 11، صص 223-254.
• مرگ و مرگ‌اندیشی در اشعار اخوان ثالث، شاملو و فروغ فرخزاد، حسامپور، سعید. نبوی، سمیه. و حسینی، اعظم. (1394). پژوهشنامۀ ادب غنایی دانشگاه سیستان و بلوچستان، (24) 13، صص 77-96.
• نظامی شاعر بزرگ آذربایجان، برتلس، ی . ا. (1355). ترجمۀ حسین محمدزادۀ صدیق،‌ تهران: پیوند.
• نقش زنان در داستان تریستان و ایزوت و ویس و رامین، شادآرام، علیرضا. نصر اصفهانی، محمدرضا. و شریفی ولدانی، غلامحسین. (1389). ادبیات تطبیقی، (2) 1، صص 119-136.
• نمودهای گوناگون سوز هجران در ادب غنایی، علافها، زهرا. (1388). متن‌پژوهی ادبی، (40) 13، صص 79-100.
• واکاوی شخصیت فرهاد در منظومۀ خسرو و شیرین نظامی، دهقانیان، جواد. و فراشاهی‌نژاد، یاسر. (1394). شعرپژوهی، (2) 7، صص 73-90.
• ویس و رامین، گرگانی، فخرالدین اسعد. (1390) به تصحیح مجتبی مینوی، تهران: بهزاد.
• A. Seyed-Gohrab. (2009). Leyli o Majnun. Encyclopedia Iranica, online edition, available at: http:--www.iranicaonline.org-articles-leyli-o-majnun-narrative-poem