ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 9، آذر 1400 ، شماره پی در پی 67

معرفی نسخۀ خطی «شرح الواصلین» از جمالی اردستانی و بررسی سبکی آن

صفحه (175 - 194)
داوود سلیمانی مقدم ، محمدتقی جهانی (نویسنده مسئول)، رحمان ذبیحی ، علیرضا اسدی
تاریخ دریافت مقاله : دی 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : فروردین 1400

چکیده

زمینه و هدف: جمالی اردستانی، شاعر و عارف مشهور قرن نهم در عصر تیموری است که بالغ بر بیست‌وهشت کتاب و رساله دارد و با وجود کوششهای انجام‌شده، تاکنون تعداد کمی از آثارش معرفی و تصحیح شده اند. یکی از این آثار، منظومه ای آمیخته به نثر، موسوم به «شرح الواصلین» است که تعدادی نسخۀ خطی از آن موجود است. ازاینرو هدف این مقاله، معرفی نسخه های خطی شرح الواصلین و بررسی ویژگیهای سبکی و محتوایی آن میباشد. در این پژوهش، جمالی اردستانی و نسخه های خطی شرح الواصلین معرفی شده اند و براساس نسخۀ قدیمتر، موسوم به «کلیات جمالی» که در سال 1229قمری کتابت شده و به شمارۀ 5052 در کتابخانۀ ملی ملک نگهداری میشود، ویژگیهای سبکی و محتوایی آن نیز بررسی شده است.

روش مطالعه: به این منظور پژوهشی به روش توصیفی و تحلیلی و با مطالعات کتابخانه ای انجام شده است که محدودۀ موردمطالعه، شرح‌الواصلین و نسخه های خطی آن است.

یافته ها: در این اثر که تفسیری آمیخته از نظم و نثر میباشد؛ پیر جمالی آیات و احادیث و روایات دینی را با اعتقادات عرفانی خود تطبیق میدهد و در قالب حکایاتی مناسب، آنها را شرح و تفسیر و تأویل میکند. او در ضمن حکایات و تفسیرهای خود از نظر فکری غالباً به مهمترین مبانی و مقامات تصوف، یعنی فقر و فنای فی الله پرداخته و خود را فانی دانسته است و عشق به پیامبر اسلام و علی (ع) را با تکرار واژۀ حبیب، بارها بیان کرده است.

نتیجه گیری: این اثر از نظر ویژگیهای زبانی و ادبی نیز اهمیت دارد. اگرچه عصر تیموری، عصر انحطاط نثر و نظم بوده، اما ویژگیهای سبک خراسانی و عروض سنتی را حفظ کرده است. بکار بردن ماضی استمراری با نشانۀ «همی» و استفاده از صورت پهلوی حروف اضافه، کاربرد برخی از واژه های کهن در کنار استفاده از برخی افعال با لهجۀ محلی و عامیانه و استفادۀ فراوان از کلمات و ترکیبات عربی، نشانۀ علاقۀ شاعر به تداوم استفاده از ویژگیهای سبک خراسانی در پیوند با ویژگیهای سبک عراقی است. گذشته از ارزش دینی و عرفانی این اثر، چون به اقتفای مثنوی مولانا پیش رفته و از وزن و لحن بیان مولانا استفاده نموده است، میتوان آن را بعنوان نمونۀ تقلید از مثنوی در عصر تیموری، نیز موردمطالعۀ بیشتر قرار داد.

کلمات کلیدی
ادبیات دورۀ تیموری , جمالی اردستانی , شرح الواصلین , نسخۀ خطی , ویژگی سبکی

• آتشکدۀ اردستان، رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم، (1342)، جلد دوم، تهران: اتحاد.
• احسن‌التواریخ، روملو، حسن‌بیک، (1368)، به کوشش عبدالحسین نوایی، جلد11، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
• ارزش میراث صوفیه، زرین‌کوب، عبدالحسین، (1344)، تهران: آریا.
• تاریخ ادبیات ایران، صفا، ذبیح الله، (1364)، جلد4، چاپ سوم، تهران: فرودسی.
• تجلی عشق در اشعار مولوی، شجیعی، پوران، (1351). مجلۀ یغما، (11) 29، ص692.
• تحول رسم‌الخط فارسی، متینی، جلال، (1347). مجلۀ دانشکده ادبیات مشهد، (2) 4، صص162-126.
• تذکرۀ آتشکده. آذر بیگدلی، لطفعلی‌بیگ، (1336)، تصحیح حسن سادات ناصری، تهران: امیرکبیر.
• جستجو در تصوف‌ ایران‌، زرین‌کوب، عبدالحسین، (1379)، چاپ ششم، تهران: امیرکبیر.
• دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، موسوی بجنوردی، کاظم، (۱۳۸۹)، ج18، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
• ریاض‌العارفین. هدایت، رضاقلی‌خان، (۱۳۸۵)، به تصحیح ابوالقاسم رادفر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
• سیر اجمالی تاریخ وحدت وجود، مایل هروی، نجیب، (1353). مجلۀ وحید، (6) 12، ص491.
• شرح فصوص‌الحکم. خوارزمی، تاج‌الدین حسین، (1379)، تحقیق حسن‌زادۀ آملی، چاپ دوم، قم: دفتر تحقیقات اسلامی.
• شعر فارسی در عهد شاهرخ، یارشاطر، احسان، (۱۳۳۴)، تهران: دانشگاه تهران.
• -طرائق‌الحقایق. شیرازی، محمدمعصوم، (بی تا)، تصحیح محمدجعفر محجوب، تهران: کتابخانۀ بارانی.
• عبهر العاشقین. بقلی شیرازی، روزبهان، (1337)، با تصحیح و مقدمۀ فارسی و فرانسوی محمد معین و هانری کربن، تهران: انستیتو ایرانشناسی.
• عروض و قافیه، شمیسا، سیروس، (1379)، تهران: فردوس.
• فرهنگ اصطلاحات عرفانی. سجادی، سید جعفر، (1383)، چاپ هفتم، تهران: طهوری.
• کلیات جمالی. اردستانی، پیر جمالی، (کتابت1229ق)، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملک به شمارۀ 5052.
• کلیات جمالی. اردستانی، پیر جمالی، (بی تا)، نسخۀ خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی به شمارۀ 4276.
• مثنوی معنوی، مولوی. جلال الدین محمد، (1336)، تصحیح رینولد الین نیکلسون، تهران: امیرکبیر.
• مرآت‌الافراد، اردستانی، پیر جمال‌الدین، (۱۳۷۱)، تصحیح حسین انیسی‌پور، تهران: زوار.
• موسیقی شعر، شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1391)، چاپ سیزدهم، تهران: آگه.