ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 6، شهریور 1400 ، شماره پی در پی 64

هفده اصل تربیت اخلاقی در داستانها و حکایات تمثیلی مثنوی (دفترهای اول تا سوم)

صفحه (35 - 58)
فروغ منصوری ، علیرضا یوسفی (نویسنده مسئول)، نرگس کشتی‌آرای
تاریخ دریافت مقاله : شهریور 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آذر 1399

چکیده

زمینه و هدف: در میان سخنوران بزرگ فارسی ـ اعم از متقدمان و متأخران ـ کمتر کسی را میتوان یافت که همانند مولانا جلال‏الدین محمد مولوی به نقش و تأثیر تمثیل ـ در تفهیم و انتقال مفاهیم به مخاطب ـ پی ‏برده و از آن، به هوشمندانه‏ترین و مؤثرترین شیوه استفاده کرده باشد. هدف پژوهش حاضر، تحلیل محتوای مثنوی معنوی جهت استنتاج اصول تربیت اخلاقی در حکایات تمثیلی مولاناست.

روش مطالعه: روش پژوهش تحلیلی و از نوع تحلیل محتوای کیفی و استنتاج قیاسی است. بدین صورت که ابتدا با تحلیل محتوای حکایات و تماثیل اخلاقی دفاتر اول، دوم و سوم مثنوی معنوی به مفاهیم اخلاقی پرداخته میشود، سپس به استنتاج اصولی برای تربیت اخلاقی و دسته بندی آنها خواهیم پرداخت.

یافته ها: ابیات تمثیلی تعلیمی مثنوی را میتوان ذیل هفده عنوان یا اصل دسته بندی کرد: بعنوان مثال آخرتگرایی، ابتلا، استعانت از خداوند، حقیقت‌جویی، زیست اجتماعی، خودشناسی. ذیل هر عنوان، تفکیکهای جزئیتری ارائه شده و نمونه هایی بعنوان شاهد مثال در اثبات مدعای تحقیق آورده شده است.

نتیجه گیری: فلسفۀ اخلاق مولانا از نظر قالب بیان، در دو سطح آرمانگرا و واقعیتگراست. اخلاق آرمانگرای مولانا، واقعیت‎گریز و ملکوتگرا بوده و رو به ناکجاآباد تجریدی دارد، اما اخلاق واقعیتگرای او از متن عقل معاش و عینیت ملموس اجتماعی نشئت میگیرد و متأثر از فرهنگ جنگزده و انسانیت مسخ‌شده‎ای است که رهاورد تازش مغولان و نوعی تسلیم‎جویی گزیزناپذیر، جهت سازگاری محتاطانه با وضع موجود است.

کلمات کلیدی
مثنوی معنوی , مولانا , اصول اخلاقی , تمثیل

• اخلاق ناصری، طوسی، خواجه نصیرالدین، (1360). تصحیح و توضیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران: خوارزمی.
• اخلاق ناصری، طوسی، خواجه نصیرالدین، (1395). تهران: فردوس.
• آموزه های اخلاقی در مثنوی معنوی، شادمنامن، محمدرضا و ملکی داعم، فاطمه، (1394). مجلۀ رشد آموزش زبان و ادب فارسی، (1) 29، صص 64-61.
• آموزه های تعلیمی مثنوی معنوی در حوزۀ آسیبهای اجتماعی، گذشتی، محمدعلی و کاکاوند قلعه‌نویی، فاطمه، (1393)، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، شمارۀ 21، صص 81-108.
• بهره گیری مثنوی از اصول اخلاقی نهج‌البلاغه، عشق‌آبادی، زهرا، (1389). فصلنامۀ علمی پژوهشی النهج. شمارۀ 27 و 28، صص 158-184.
• تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، ابن مسکویه رازی، ابوعلی، (1381). تهران: بیدار.
• رابطۀ اخلاق و دین از دیدگاه علامه طباطبائی و محمد غزالی، کامجو، مریم، (1389)، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. قم: دانشگاه باقرالعلوم (ع).
• زیباشناختی تمثیل در مثنوی مولانا با گرایش حس نوستالژی، مرغوب، حوا و همکاران (1397)، فصلنامۀ زیبایی‌شناسی ادبی، (35) 16، صص 95-120.
• شرح جامع مثنوی معنوی، زمانی، کریم، (1387)، تهران: اطلاعات.
• فلسفۀ اخلاق، فرانکنا، ویلیام کی، (1383)، ترجمۀ هادی صادقی، قم: طه.
• گفتارهایی در فلسفه و فلسفۀ تربیت، نقیب زاده، میرعبدالحسین، (1380). تهران: طهوری.
• مبانی انسان شناختی اخلاق عرفانی مولانا با تأکید بر مثنوی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، احمدی، فاطمه، (1390). قم: دانشگاه باقرالعلوم (ع).
• مثنوی معنوی، مولوی، جلال الدین محمد بلخی، (1389)، تصحیح رینولد الین نیکلسون، تهران: کندر.
• مثنوی مولانا و آموزه های اخلاقی برگرفته از قرآن و روایات، محمدنژاد، معصومه و جهانبخشی، حیدرعلی، (1394). دومین کنگرۀ ملی پژوهشهای کاربردی علوم انسانی اسلامی، گرگان: موسسۀ فرهنگی نسیم موعود.
• مفردات الفاظ قرآن، اصفهانی، راغب، (1361). ترجمه و تحقیق غلامرضا خسروی، تهران: مرتضوی.
• نقد فرهنگ و اخلاق در مثنوی معنوی، ثابت، عبدالرحیم، (1389)، رسالۀ دکتری، شیراز: دانشگاه شیراز.