ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 5، مرداد 1400 ، شماره پی در پی 63

تلفیق استعاره های مفهومی و تصویر در دیوان حافظ

صفحه (167 - 183)
محمدرضا کمالی بانیانی ، نصرالله امامی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : دی 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : فروردین 1400

چکیده

زمینه و هدف: زبانشناسی شناختی به ارتباط میان زبان، ذهن و تجربیات فیزیکی اجتماعی انسان میپردازد و به عنوان رویکردی معنا بنیاد مجموعه ای از نظریات را شامل میشود که استعاره مفهومی از مهمترین آنهاست. از دیدگاه این نظریه استعاره ها ابزاری اساسی برای درک امور انتزاعی و غیرملموس در ذهن بشر هستند و حوزه کار و نفوذ آنها نه در سطح واژگان که در عمق معنا و مفاهیم میباشد. پژوهش حاضر بر آنست تا با مروری گذرا بر مطالعات و نگرشهای مدرن پیرامون استعاره ها غزلیات حافظ را با توجه به نظریه استعاره مفهومی بررسی نماید و حوزه های نگاشت یا انطباق میان دو حوزه مبدأ و مقصد را که به کمک تصاویر انجام میگیرد بررسی کند.

روش مطالعه: این پژوهش با روش توصیفی، تحلیلی و با بررسی20 غزل از دیوان حافظ براساس مباحث «مبدأ، مقصد، نگاشت و تصویر» در چهارچوب نظریه زبانشناسی شناختی است. نحوه استخراج داده ها بدین شکل است که نخست استعاره های زبانی استخراج و از میان این استعاره ها نگاشتهای اصلی نهفته در آنها شناسایی میشود. سپس مفاهیم ذهنی و تصویری برخی کارکردهای معنایی آنها نیز تحلیل میشود.

یافته ها: حوزه های تعریف شده در نظریه استعاره مفهومی و مصادیق آن از جهات بسیاری با زمینه های مفهومی و کاربردی اشعار حافظ مشابهاتی دارد؛ به نحوی که میتوان غزلهای حافظ را نمونه ای از استعاره های مفهومی دانست که با استفاده از نگاشتهای گوناگون و تصاویر به انتقال معانی و مفاهیم متناسب با آنها میپردازد.

نتیجه گیری: استعاره در دیوان حافظ ابزار توانمندی برای بیان معانی پیچیده، مبهم و دور از ذهن و تصویر است که با استفاده از تجربه شعری و زبانی شاعر به بهترین شکل ببار نشسته است. با توجه به داده های پژوهش، مهمترین و پربسامدترین نگاشتها و انواع مصداقهای عینی و ذهنی که حافظ برای توصیف و تصویرگری از آنها بهره گرفته است، به ترتیب عبارتند از: «طبیعت، عشق و رندی، امید، زهد و ریا، عرفان و ملامت» است که بیشترین بسامد مفاهیم استعاری در دیوان حافظ مربوط به «طبیعت» و کمترین مربوط به «عرفان و ملامت» است.

کلمات کلیدی
استعاره مفهومی , تصویر , دیوان حافظ , زبانشناسی شناختی

• از کوچه رندان، زرین‌کوب، عبدالحسین. (1387). تهران: امیرکبیر.
• استعاره زمان در شعر فروغ فرخزاد از دیدگاه زبانشناسی شناختی، گلفام، ارسلان، کرد زعفرانلو کامبوزیا، عالیه و حسندوخت فیروزی، سیما. (1388). نقد ادبی، (7) 2، صص 121-136.
• استعاره مفهومی نور در دیوان شمس، بهنام، مینا. (1389). نقد ادبی، (10) 3، صص91-114.
• استعاره و مجاز با رویکردی شناختی، بارسلونا، آنتونیو. (1390). ترجمۀ فرزان سجودی، تهران: نقش جهان.
• استعاره‌ها از کجا می‌آیند؟ (شناخت بافت در استعاره)، کوچش، زولتان. (1396). ترجمه جهانشاه میرزابیگی، تهران: آگاه.
• استعاره‌های شناختی در نثر فارسی و انگلیسی، زاهدی، کیوان و دریکوند، عصمت. (1390). نقد زبان و ادبیات خارجی، (6) 3، صص 1-19.
• استعاره‌های مفهومی در آیات قرآن، مجموعه مقالات زبان استعاری و استعاره‌های مفهومی، قائمی‌نیا، علیرضا. (1393). چاپ دوم، تهران: هرمس.
• استعاره‌های مفهومی در قرآن از منظر زبانشناسی شناختی، هوشنگی، حسین و پَرگو، محمد (1388). پژوهشنامه علوم و معارف قرآن کریم، (3) 1، صص 9-34.
• استعاره‌هایی که با آنها زندگی میکنیم، لیکاف، جورج و مارک، جانسون. (1992). ترجمه جهانشاه میرزابیگی، تهران: آگاه.
• بررسی استعاره زمان در زبان فارسی: رویکرد معناشناسی شناختی، یوسفی راد، فاطمه. (1382). پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس.
• بررسی معنایی افعال مرکب اندام بنیاد در زبان فارسی، رویکردی شناختی گندمکار، راحله. (1388). رساله کارشناسی ارشد زبانشناسی همگانی، دانشگاه علامه طباطبایی.
• جستجو در تصوف ایران، زرین‌کوب، عبدالحسین. (1363). چاپ یازدهم، تهران: امیرکبیر.
• درآمدی بر زبانشناسی شناختی، راسخ مهند، محمد. (1389). تهران: سمت.
• دیوان حافظ شیرازی، حافظ، شمس‌الدین محمد. (1383). نسخه علامه محمد قزوینی و قاسم غنی، چاپ چهاردهم، تهران: شقایق.
• زبانشناسی شناختی و استعاره، گلفام، ارسلان و یوسفی راد، فاطمه. (1381). تازه‌های علوم شناختی، (3) 4، صص 1-6.
• سبک‌شناسی نظریه‌ها، رویکردها و روشها، فتوحی رودمعجنی، محمود. (1390). تهران: سخن.
• صور خیال در شعر فارسی، شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1388). تهران: آگاه.
• طرحواره‌های حجمی و کاربرد آن در زبان عرفانی میبدی، محمدی آسیابادی، علی؛ صادقی، اسماعیل؛ طاهری، معصومه. (1391). پژوهشهای ادب عرفانی (گوهر گویا)، (2) 6، صص 141-162.
• فرهنگ توصیفی معنی‌شناسی، صفوی، کوروش. (1386). تهران: فرهنگ معاصر.
• فرهنگ واژه نمای حافظ، صدیقیان، مهین‌دخت. (1383). تهران: سخن.
• مقدمه‌ای کاربردی بر استعاره، کوچش، زولتان. (1393). ترجمه شیرین پورابراهیم، تهران: سمت.
• نظریه ادبیات، وارن، آوستن و ولک، رنه. (1383). ترجمۀ پرویز مهاجر و ضیاء موحد، تهران: علمی و فرهنگی.
• نظریه استعاره مفهومی از دیدگاه لیکاف وجانسون، هاشمی، زهره. (1389). ادب‌پژوهی، شماره دوازدهم، صص 119-140.
• نگاهی به تاریخچه مطالعات استعاره، افراشی، آزیتا. (1390). به کوشش فرهاد ساسانی، تهران: سوره مهر.