ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 5، مرداد 1400 ، شماره پی در پی 63

بررسی سبکی و محتوایی نسخۀ خطی «اصول الفصول فی حصول الوصول» اثر رضا قلی خان هدایت

صفحه (69 - 86)
سعید عابدینی ، عزیزاله توکلی کافی‌آباد (نویسنده مسئول)، محمود صادق‌زاده
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مهر 1399

چکیده
زمینه و هدف: نسخۀ خطی «اصول الفصول فی حصول الوصول» اثر رضاقلی خان هدایت (1215-1288 ه. ق) یکی از نویسندگان بنام عصر قاجار در قرن سیزدهم هجری قمری است. این اثر تاکنون تصحیح و چاپ ‌نشده است. کتاب در حکم دایره-المعارف عرفانی است که نویسنده در آن به سیر عرفان از گذشته تا روزگار خود پرداخته است. تاکنون دو نسخه از این کتاب در کتابخانه های مجلس و دانشگاه بوعلی همدان معرّفی شده است. هدایت این کتاب را در هجده فصل، نگاشته و توجه به اصول هجده گانۀ کتاب، اسّ و اساس تصوّف عصر قاجار را بنمایش میگذارد. با توجه به اهمیّت تاریخی و ادبی این اثر، نویسنده در درصدد آن است تا به معرّفی نسخۀ اصول الفصول و بررسی و عناصر و مؤلفه های سبکی، بیان ویژگیهای زبانی، ارزش ادبی، دینی و عرفانی و تاریخی آن بپردازد. معرّفی این اثر، علاوه بر نشان دادن جایگاه ادبی آن در تبیین گسترۀ عرفان و تصوّف نیز مؤثر خواهد بود.
روش مطالعه: این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و با کمک منابع کتابخانه ای انجام شده است.
یافته ها: مؤلف در ابتدا به معرّفی سلسله های عرفانی پرداخته و سپس سلسلۀ نعمت‌اللهی و زندگی شاه نعمت‌الله ولی را معرّفی کرده است. از دیدگاه ساختار زبانی، هدایت در اثر خود کوشیده است از زبان گذشتگان و رویّۀ زبانی آنان بهره جوید تا اثر خویش را مقبول طبع عام کند؛ ازاین‌رو از کاربردهای قدیم زبان، بسیار استفاده کرده است.
نتیجه گیری: نثر هدایت پخته و استوار است و از دشواری و پیچیدگی به دور، به همین دلیل و بسبب نزدیکی این اثر به زمان ما، دارای ویژگیهای خاص و ممتاز سبکی نیست و ازآنجاکه این اثر منثور، همراه با ابیاتی از شعر شاعران دیگر است، مواردی از مختصات سبکی دارد.

کلمات کلیدی
نسخۀ خطی , رضاقلی‌خان , اصول الفصول فی حصول الوصول , سبک‌شناسی , دورۀ قاجار.

• قرآن کریم (1387). ترجمه مرحوم مهدی الهی قمشه ای، چاپ هفتم، تهران: پیام آزادی.
• آواشناسی (فونتیک). حق‌شناس، علی‌محمد (1376). تهران: نقش‌جهان.
• از صبا تا نیما، آرین‌پور، یحیی (1382). تهران: زوّار.
• اصول الفصول فی حصول الوصول، هدایت، رضاقلی خان (بی‌تا). دانشگاه بوعلی سینای همدان، شماره 107 ب. (خطی).
• اصول الفصول فی حصول الوصول، هدایت، رضاقلی خان، کتابخانۀ مجلس، شماره 2103 (خطی).
• بیان، شمیسا، سیروس (1387). چاپ سوم، تهران: میترا.
• تاریخ روضه الصفای ناصری، هدایت، رضاقلی خان (1336). تصحیح جمشید کیافر، تهران: اساطیر.
• تاریخ عضدی، عضدالدوله، احمدخان (1376). تصحیح عبدالحسین ندایی، تهران: علم.
• خاطرات و خطرات، مخبرالسلطنه (1361). چاپ سوم، تهران: کتابفروشی زوار.
• دستورزبان فارسی، مشکوه الدینی، مهدی (1384). تهران: سمت.
• سبک‌شناسی، بهار، محمدتقی (1373). تهران: امیرکبیر.
• فهرست التواریخ، هدایت، رضاقلی خان (1373). تصحیح عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
• فهرست کتابخانۀ مجلس شورای ملی، نفیسی، سعید (1344). چاپخانۀ مجلس، ج 6.
• فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ دانشگاه بوعلی، حسینی اشکوری، احمد (1384). قم: نشر مجمع ذخایر اسلامی.
• فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ دانشگاه بوعلی، حسینی اشکوری، احمد. (1384). قم: نشر مجمع ذخایر اسلامی.
• مجمع الفصحا، هدایت، رضاقلی خان (1380). تصحیح مظاهر مصفا، تهران: امیرکبیر.