ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 4، تیر 1400 ، شماره پی در پی 62

تصویرپردازی با عناصر چهارگانه در شاهنامۀ فردوسی

صفحه (53 - 72)
ژاله افشار قزوین ، حمیدرضا اردستانی رستمی (نویسنده مسئول)، ساره زیرک
تاریخ دریافت مقاله : شهریور 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آذر 1399

چکیده
زمینه و هدف: عناصر اربعه همواره در میان علوم، باورها و اساطیر ملل و فرهنگهای گوناگون نقش پررنگی داشته و منشأ به وجود آمدن تصورات، اندیشه ها و آثار خاصی بوده است. این عناصر در حوزۀ ادبیات نیز مغفول نمانده و به شکل گسترده و هنری نمود پیدا کرده اند. یکی از آثاری که عناصر اربعه از نظر بسامد، جلوه های هنری و تصویرپردازی شاعرانه در آن قابل توجه است، شاهنامۀ فردوسی است. فردوسی تمایل ویژه ای به کاربرد عناصر چهارگانه برای برجسته سازی سخن خود و بیان هنری داشته است. در این جستار فراوانی و چگونگی به کارگیری چهار عنصر در تصویرپردازیهای این اثر مورد بررسی قرار گرفته است. سؤال اصلی پژوهش این است که فردوسی از عناصر اربعه به چه شیوه ای و چگونه در خلق صور خیال بهره برده است؟
روش مطالعه: روش تحقیق در این مقاله، توصیفی-تحلیلی و روش گردآوری اطّلاعات، اِسنادی (کتابخانه ای) است.
یافته ها: فردوسی حدود 2688 مرتبه عناصر اربعه را در شاهنامه تکرار کرده است. از این تعداد 939 کلمه مختص به آب (35درصد)، 722 کلمه مختص به خاک (27درصد)، 598 کلمه مربوط به باد (22درصد) و 429 کلمه (16 درصد) متعلق به آتش است.12 بیت در شاهنامه وجود دارد که در آنها تمامی عناصر اربعه در کنار یکدیگر آمده اند. همچنین در 10 بیت، سه عنصر و در 51 بیت، دو عنصر همنشین شده اند.
نتیجه گیری: پربسامدترین عناصر در شاهنامه به ترتیب آب، خاک، باد و آتش هستند. همچنین بیشترین تصاویر شعری در این زمینه در ساختار کنایی ایجاد شده اند و سهم فنون بیانی بسیار بیشتر از فنون بدیعی است.

کلمات کلیدی
شاهنامه , عناصر اربعه , تصویرپردازی , فردوسی , بلاغت

• اساطیر و فرهنگ ایران در نوشته‌های پهلوی، عفیفی، رحیم (1383) چاپ دوم، تهران: توس.
• تحلیل نمادینگی عناصر خاک و باد در اساطیر و شاهنامۀ فردوسی براساس نقد اسطوره‌ای، قائمی، فرزاد و دیگران (1388) ادب‌پژوهی، شمارۀ 10، زمستان، صص57-82.
• تیمائوس، افلاطون (1380) ترجمۀ محمدحسن لطفی، جلد سوم، تهران: خوارزمی.
• جستاری در پیشینۀ دانش کیهان و زمین در ایران ویج، بربریان، مانوئل (1376) تهران: بلخ.
• چهارمقاله، نظامی عروضی سمرقندی، احمد بن عمر (1388) به تصحیح محمد قزوینی و کوشش محمد معین، تهران: زوار.
• دانشنامۀ مزدیسنا، اوشیدری، جهانگیر (1371) تهران: نشر مرکز.
• شاهنامه، فردوسی، ابوالقاسم (1398) تصحیح جلال خالقی مطلق، 4 جلد، تهران: سخن.
• شناخت اساطیر ایران، هینلز، جان راسل (1383) ترجمۀ محمدحسین باجلان، تهران: اساطیر.
• شناخت اسطوره‌های ملل، هادی، سهراب (1377) تهران: تندیس.
• فرهنگ اساطیر و داستانواره‌ها در ادبیات فارسی، یاحقی، محمدجعفر (1386) تهران: فرهنگ معاصر با همکاری سروش.
• فرهنگ نمادها، سرلو، خوان ادواردو (1389) ترجمۀ مهرانگیز اوحدی، تهران: دستان.
• فلسفۀ اشراق به زبان فارسی، ریزی، اسماعیل ‌بن محمد (1369) تهران: مجموعۀ انتشارات ادبی و تاریخی.
• فلسفۀ شرق، مهرین، مهرداد (1342) چاپ چهارم، تهران: مؤسسۀ مطبوعاتی عطایی.
• القانون فی الطب، ابن سینا، ابوعلی الحسین‌بن علی (1993 م) جلد 1، بیروت: مؤسسۀ الطباعیه و النشر عزالدین.
• لغتنامه، دهخدا، علی‌اکبر (1345) جلدهای گوناگون، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• هدایه المتعلمین فی الطب، اخوینی بخاری، ابوبکر ربیع‌بن احمد (1371) به اهتمام جلال متینی، چاپ دوم، مشهد: دانشگاه فردوسی.