ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 3، خرداد 1400 ، شماره پی در پی 61

معرفی نسخۀ خطی سلیمان‌نامه و بررسی ویژگیهای آن

صفحه (103 - 122)
لیلا سیاحتگر ، فرزانه مظفریان (نویسنده مسئول)، احمد طحان
تاریخ دریافت مقاله : تیر 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مهر 1399

چکیده
زمینه و هدف: نسخۀ خطی و منحصربه فرد سلیمان‌نامه در قالب مثنوی و بحر متقارب، توسط یوسف‌بن سراج‌بن محمد ملقب به معلم در سال 739 ه. ق. در 8352 بیت سروده و به خط نسخ تحریر شده است. نام این شاعر گمنام در هیچ تذکره و تاریخ ادبیاتی دیده نمیشود. مثنوی مذکور حماسه ای دینی است که داستانهای انبیاء قوم بنی‌اسراییل، از جمله سلیمان، الیاس، الیَسَع، ارمیا، اشعیا، ذوالکفل، یونس، و دانیال را بیان میکند. نوشتار حاضر به معرفی نسخۀ خطی این منظومۀ حماسی - تعلیمی میپردازد. پرسش اصلی پژوهش اینست که چه مؤلفه های ادبی، زبانی، فرهنگی، اخلاقی، اجتماعی، و مذهبی در این نسخه وجود دارد و به چه اطلاعاتی از عصر نویسنده، دست میتوان یافت؟ این مقاله ویژگیهای سبکی و زیبایی‌شناسی نسخه را نیز بررسی میکند و از آنجاکه این نسخه منحصربه فرد است، ضبط ابیات مخدوش بر اساس قرینه های سبک‌شناسانه و البته با حفظ امانت انجام گرفته است.
روش مطالعه: روش تحقیق در این مقاله، توصیفی-تحلیلی و روش گردآوری اطّلاعات، اِسنادی (کتابخانه ای) است.
یافته ها: نسخۀ خطی سلیمان‌نامه در بحر متقارب مثمن محذوف سروده شده است و داستانهایی از پیامبران بنی اسراییل را بیان میدارد. شاعر در نظم این داستانها از تشخص سبکی برخوردار نیست، اما نمونه های سبک خراسانی در این منظومه مشهود است. در این مثنوی برای اولین بار داستانهای انبیاء بنی اسراییل به نظم کشیده شده است؛ داستانهایی که تا کنون در کتب تفاسیر قرآن، قصص‌الانبیاء، تواریخ و داستانهای پیامبران تورات بطور پراکنده دیده میشود و بسیاری از آنها برای خوانندگان مسلمان ناآشناست.
نتیجه گیری: در این منظومه سخن از شهری که شاعر در آن زندگی میکرده، نیامده و از متن داستان، مکان سرودن منظومه را نمیتوان یافت، اما کاربرد برخی واژه ها بیانگر لهجۀ خاص منطقه است؛ آنچنانکه در نیشابور اینگونه محاورات رایج است. در ارتباط با ویژگیهای سبکی و واژگانی متن نیز باید گفت که تمام ویژگیهای ذکرشده به استثنای دو مورد از جمله استعمال افعال «دانستمانی» و «آوردمان» و رعایت قاعدۀ دال و ذال،که به قرن ششم و هفتم مربوط میشود، یادآور سبک متون قرن چهارم و پنجم بویژه شاهنامه است.

کلمات کلیدی
نسخۀ خطی , سلیمان نامه , یوسف‌بن سراج , تصحیح , ویژگیهای سبکی , بنی اسراییل

• قرآن کریم، با ترجمۀ محمدمهدی فولادوند. تهران: دارالقرآن الکریم.
• باورها و آیین های یهودی، آنترمن. آلن. (1385). ترجمۀ رضا فرزین. قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
• برهان قاطع. خلف تبریزی، محمدحسین. (1341). تهران: امیرکبیر.
• پیامبران نِوئیم. (بی تا). بی جا.
• تاریخ زبان فارسی، خانلری، پرویز. (1365). جلد 2. تهران: نشر نو.
• تاریخ نسخه‌پردازی و تصحیح نسخه های خطی، مایل هروی، نجیب.
• (1379). تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
• تحول رسم الخط فارسی از قرن ششم تا قرن سیزدهم هجری. متینی، جلال. (1347) جستارهای ادبی. شمارۀ 25. صص130 تا 162.
• تفسیر روض الجنان، رازی، ابوالفتوح (1330) تصحیح و حواشی مهدی الهی قمشه‌ای، جلد 5. تهران: علمی و فرهنگی.
• تلفظ و تقطیع لغات در شعر خراسانی، مجد، امید (1386) مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، شمارۀ 183، صص 141 – 154.
• روش علمی در نقد و تصحیح متون ادبی، زرین کوب. عبدالحسین. (1377). آیینۀ میراث. سال اول. شمارۀ 1، صص: 43-53.
• سبک خراسانی در شعر فارسی، محجوب، محمدجعفر. (بی تا). تهران: فردوس.
• سبک شناسی، بهار، محمد تقی. (1369). جلد اول، تهران: امیرکبیر. سلیمان نامه (نسخۀ خطی). یوسف معلم، (739 ه.ق).
• سمک عیار. فرامرزبن خدادبن عبدالله الکاتب الارجانی. (1356) جلد 1. به تصحیح پرویز ناتل خانلری، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
• شاهنامه، فردوسی، ابوالقاسم. (1392). متن انتقادی. چاپ مسکو. به کوشش سعید حمیدیان. جلد یک تا نه. تهران: قطره.
• شناخت اساطیر ایران، هینلز، جان (1371) ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: چشمه.
• فرهنگ کنایات سخن، انوری. حسن. (1383) جلد یک. تهران: سخن.
• کتاب مقدس. (2016). ترجمۀ رابرت بروس و کاراپت اوهانس. تهران: ایلام.
• کشف‌الاسرار، میبدی، رشیدالدین (1357). جلد 8و4. به اهتمام علی‌اصغر حکمت. تهران: امیرکبیر.
• لغت نامه، دهخدا، علی‌اکبر (1383) تهران: دانشگاه تهران.
• المعجم فی معاییر اشعارالعجم. رازی، شمس‌بن قیس. (1373). به کوشش سیروس شمیسا. تهران: فردوس.
• نقد و تصحیح متون (مراحل نسخه‌شناسی و تصحیح نسخه‌های خطی فارسی). مایل هروی، نجیب (1369) مشهد: آستان قدس رضوی.