ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 2، اردیبهشت 1400 ، شماره پی در پی 60

بررسی سبک فکری بیدل دهلوی وعرفان هندی دربیان ویژگیهای انسان کامل

صفحه (37 - 54)
زینب پناه ، محمد فولادی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : شهریور 1399

چکیده

زمینه و هدف: بیدل دهلوی، شاعر و عارف فارسی‌زبان سبک هندی و پرورش‌یافته در شبه قارۀ هند است. او نگاه و زبانی ویژه به موضوعات گوناگون دارد. هدف در این مقاله بررسی سبک و سطح فکری اوست و بر آن است ویژگیهای بارز سبک فکری بیدل دربارۀ انسان کامل را واکاوی کند و دریابد که نگرش او تحت تأثیر عرفان اسلامی است یا عرفان هندی و تفاوت دیدگاه او و عرفان هندی در تبیین انسان کامل در چیست؟

روش: در این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و ابزار کتابخانه ای، شعر و اندیشۀ بیدل از دیدگاه سب‌ شناسی فکری بررسی و چهار محور اصلی اندیشۀ بیدل که عبارتند از: انسان‌شناسی، انسان علت آفرینش، حقیقت محمدیه، کمال انسان و عرفان هندی بیان میگردد.

یافته ها: بیدل دهلوی با آنکه پرورش‌یافتۀ سرزمین هند و متأثر از عرفان و فلسفه هندوان است، با نگاه عرفان اسلامی به تعریفی جامع و کامل از انسان و ویژگیهای او میپردازد و در این باره از افکار ابن عربی تأثیر پذیرفته است. انسان کامل بیدل با انسان کمال‌یافتۀ عرفان هندی که از دیدگاه بودا، هدف نهایی اش رسیدن به نیروانا (سکوت و خاموشی) و مقام «آرهات» یا (انسان کامل) است و یا از منظر یوگا که هدفش رسیدن به مقام «زندۀ آزادی» است، تفاوت دارد. انسان کامل بیدل آیینۀ تمام‌نمای خداوند، خلاصۀ اعیان و زبدۀ آفاق، یعنی پیامبر اسلام (ص) است. بیدل هدف از آفرینش را وجود مقدس حضرت محمد (ص) میداند.

نتیجه گیری: یکی از درونمایه های اصلی در سطح فکری بیدل، نظریۀ انسان کامل است. در اندیشۀ بیدل، انسان موجودی کمالگراست که میتواند با معرفت نفس و حق مراتب کمال را بپیماید که در این سیروسلوک مراحل خودشناسی، مرگ ارادی و تسلط بر نفس، جود وکرم، صبر، توکل و تسلیم و رضا نقش ویژه ای در رسیدن انسان به کمال دارند. بیدل در سرزمین هند و در بطن اندیشه های فلسفی و مکتبهای عرفانی هند پرورش یافته است. در این فضای جغرافیایی آبشخور اندیشه های او علاوه بر منابع اسلامی، متون اوپانیشاد و عرفانهای هندی بوده است، لیکن نظریۀ او درمورد انسان کامل، تفکری اسلامی و ابن عربی‌وار است.

کلمات کلیدی
انسان کامل , سبک شناسی , سطح فکری , بیدل دهلوی , عرفان هندی

• قرآن کریم
• مهدیزادۀ نادری، نامدار (1374)، آتمن و برهمن، تهران: انتشارات پاسارگاد.
• شایگان، داریوش ( 1378)، آسیا در برابر غرب، چاپ سوم. تهران: انتشارات امیرکبیر.
• بیدل دهلوی، عبدالقادر (1386)، آوازهای بیدل (نثر ادبی، رقعات، نکات، اشارات، چهار عنصر)، تصحیح اکبر بهداروند، تهران: انتشارات نگاه.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا (1387)، ادوار شعر فارسی، چاپ دوم، تهران: انتشارات سخن.
• محمدداراشکوه بابری (مترجم)، (1368)، اوپانیشاد (سِر اکبر) با تصحیح تاراچند، محمدرضا جلالی نائینی، تهران: انتشارات علمی.
• کاپلسون، فردریک چارلز (1368)، تاریخ فلسفه، ترجمۀ اسماعیل سعادت و منوچهر بزرگمهر، جلد دوم، تهران: انتشارات سروش.
• بیدل ‌دهلوی، عبدالقادر (1392)، چهار عنصر، تصحیح ضیاءالدین شفیعی، تهران: انتشارات الهُدی.
• بیدل دهلوی، عبدالقادر (1385)، رباعیات، تصحیح و مقدمۀ اکبر بهداروند، تهران: انتشارات نگاه.
• بیدل دهلوی، عبدالقادر (1386)، رباعیات، مقدمه و تصحیح پرویز عباس داکانی، تهران: انتشارات الهام.
• نصری، عبدالله (1376)، سیمای انسان کامل از دیدگاه مکاتب، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا (1371)، شاعر آینه‌ها، چاپ سوم، تهران: انتشارات آگاه.
• بیدل دهلوی، عبدالقادر (1388)، شعلۀ آواز (مثنویهای بیدل دهلوی) [عرفان، طلسم حیرت، طورمعرفت، محیط اعظم[، مقدمه و تصحیح اکبر بهداروند، تهران: انتشارات نگاه.
• ایزوتسو، توشهیکو (1378)، صوفیسم و تائوئیسم، ترجمۀ محمدجواد گوهری، تهران: انتشارات روزنه.
• صدری‌نیا، باقر (1388)، فرهنگ مأثورات متون عرفان مشتمل بر احادیث، اقوال و امثال متون عرفانی فارسی، تهران: انتشارات سخن.
• ابن عربی، محی‌الدین (1375)، فصوص‌الحکم، تهران: انتشارات الزهراء.
• بیدل دهلوی، عبدالقادر (1344)، کلیات بیدل، تصحیح خال محمد خسته و خلیل‌الله خلیلی، کابل: انتشارات دپوهنی.
• بیدل دهلوی، عبدالقادر (1376)، کلیات بیدل، تصحیح اکبر بهداروند و پرویز داکانی، تهران: انتشارات الهام.
• صادق رضازاده شفق (مترجم) (1367)، گزیدۀ اوپانیشادها، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
• جهانگیری، محسن (1383)، محیی‌الدین ابن عربی چهرۀ برجستۀ عرفان اسلامی، چاپ پنجم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• محمودی، ابوالفضل (1393)، مشرق در دو افق، قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب.
• چاترجی، ساتیش چاندرا و داتا، دریندراموهان (1393)، معرفی مکتبهای فلسفی هند، ترجمۀ فرناز ناظرزاده کرمانی، قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب.
• آرزو، عبدالغفور (1388)، مقایسۀ انسان کامل از دیدگاه بیدل و حافظ، تهران: انتشارات سورۀ مهر.
• کاردگر، یحیی (1396)، مکتوب انتظار، تهران: انتشارات صدای معاصر.