ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 13، شماره 12، اسفند 1399 ، شماره پی در پی 58

بررسی سبک شناسی اشعار «فطرت مشهدی»

صفحه (241 - 258)
کامران کسایی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : شهریور 1399

چکیده

زمینه و هدف: در میان انواع نقد و دانشهای زبانی و ادبی، سبک‌شناسی یکی از راههای نقد روش‌مند است که با آگاهی از امکانات این دانش و به دور از تفسیرهای ذوقی و تضادهای شخصی، میتوان متون ادبی از جمله دیوان شاعرانی که کمتر مورد توجه قرار گرفته اند را مورد بررسی و پژوهش قرار داد و از این طریق به بازتولید نظریه ها و ایده های جدید سبک‌شناسی پرداخت. این پژوهش میکوشد تا با بازنگری در اشعار یکی از شاعران گمنام سبک هندی به نام فطرت مشهدی، به طور عملی و علمی، ویژگیهای سبکی اشعار وی را در سطوح زبانی، ادبی و فکری نشان دهد.

روشها: این مقاله براساس مطالعات کتابخانه ای و به شیوۀ توصیفی-تحلیلی انجام شده است.

یافته ها: میرزا معزّالدین محمد موسوی خان فطرت فرزند میرزا فخرا و نوادۀ دختری یکی از علمای بزرگ مشهد به نام «محمد زمان مشهدی» است که در سال 1050ه.ق در مشهد به دنیا آمد. در جوانی به اصفهان رفت و پس از تحصیلات دینی و ادبی به هند مهاجرت کرد. در آنجا مورد توجه اورنگ زیب، پادشاه هند قرار گرفت و داماد او شد. او در هند به مناصب بلند دیوانی رسید و در سال 1101 ه.ق درهمانجا از دنیا رفت. اشعار وی از منظر سبک‌شناسی در سبک هندی سروده است. در اشعار وی ویژگیهای سبک هندی به وضوح دیده میشود، مسائلی از قبیل: فراوانی تشخیص، کاربرد اسلوب معادله، استفاده از تلمیحات مختلف برای خلق مضامین و تصاویر تازه و...

نتیجه گیری: پر بسامدترین موضوع در سطح فکری اشعار فطرت مشهدی به ترتیب شامل موارد زیر است: عشق، پند و حکمت، شکوائیه، عرفان و...در سطح زبانی، استفاده از اوزانی و بحوری مانند رمل و هزج موجب روانی شعر فطرت شده است. بسامد واژگان عامیانه به نسبت واژگان عربی و ترکی بسیار بالاتر است. همچنین استفاده از واژگان مربوط به سبک‌شناسی به اشعارش جلوۀ خاصی بخشیده است. از منظر ادبی نیز استفاده از تشبیه، تشخیص، ایهام و تلمیح بسامد بیشتری نسبت به دیگر صورخیال و آرایه های ادبی دارند. فطرت در تشبیهاتش بیشتر از انواع تشبیهات عقلی به حسی، مفرد به مفرد، بلیغ، ملفوف نسبت به دیگر انواع، استفاده کرده است. بسامد استعارات مکنیه نیز در مقایسه با استعارات مصرحه بیشتر است.

کلمات کلیدی
فطرت مشهدی , سبک‌شناسی , سبک هندی , سطح زبانی , سطح ادبی , سطح فکری

• انوشه، حسن( 1380) دانشنامۀ ادب فارسی، ادب فارسی در شبه قاره( هند، پاکستان، بنگلادش) ج4، بخش سوم، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
• ایمانی، بهروز( 1391) لطایفی از سفینۀ فطرت، در نذر عارف( جشن‌نامۀ دکتر عارف نوشاهی) به کوشش سعید شفیعیون و بهروز ایمانی، تهران: کتابخانۀ موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی؛ صص 61-106
• حائری، محمد حسن( 1390) صائب و شاعران طرز تازه، بررسی دیدگاه‌های هنری و اندیشه‌های ادبی 201 شاعر سبک هندی، تهران: نسل آفتاب ؛ ص: 11
• حاج سید جوادی، کمال( 1390) فرهنگنامه زبان و ادبیات فارسی در شبه قارۀ هند براساس فرهنگ ادبی و فارسی پروفسور نبی هادی، تهران: شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی؛ صص: 439-440
• حسن‌پور آلاشتی، حسین( 1384) سبک‌شناسی غزل سبک هندی، طرز تازه، تهران: سخن؛ صص: 26-27
• خاتمی، احمد( 1371) پژوهشی در سبک هندی و دورۀ بازگشت، تهران: بهارستان ؛ ص: 25
• سرخوش، محمد افضل ( 1369) کلمات الشعرا ؛ تصحیح علیرضا قزوه، تهران: انتشارات مجلس ؛ صص96و 203
• شمیسا، سیروس( 1390) بیان، ویراست چهارم، تهران: میترا ؛ ص: 300
• شمیسا، سیروس( 1385) فرهنگ تلمیحات، اشارات اساطیری، داستانی، تاریخی و مذهبی در ادبیات فارسی، تهران: میترا ؛ ص: 52
• شفیعی کدکنی، محمد رضا (1387) شاعر آیینهها ، تهران: آگاه، ص: 71
• غلامرضایی، محمد( 1377) سبک‌شناسی شعر پارسی از رودکی تا شاملو، تهران: جامی، ص233
• فتوحی رودمعجنی، محمود( 1385) نقد ادبی در سبک هندی، تهران: سخن ، ص: 124
• فطرت مشهدی، میرزا محمد؛ دیوان اشعار، نسخۀ خطی، شمارۀ 2-13510 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی
• فطرت موسوی( 1343) مثنوی در ماجرای بنارس، تصحیح و مقدمۀ دکتر متین احمد، انجمن فارسی دهلی
• قائم چاندپوری، قیام‌الدین( 1996) تذکرۀ مخزن نکات، لاهور: مطبع عالیه لاهور، صص: 28-29
• کریم‌الدین(1983) طبقات الشعرای هند، مقدمۀ محمود الهی، لکهنو: اترپرریش اردو آکادمی، صص: 326-327
• گلچین معانی، احمد( 1369) کاروان هند، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، ج2:ص: 1026