ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 13، شماره 11، بهمن 1399 ، شماره پی در پی 57

مفهوم، مصادیق و کارکرد قیاسی پیر و ترکیبهای آن در دیوان سنایی غزنوی و عطار نیشابوری

صفحه (131 - 157)
فرزانه دستمرد ، مسعود سپهوندی (نویسنده مسئول)، قاسم صحرایی
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1398
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اسفند 1398

چکیده

یکی از ابعاد لاینفک ادبیات عرفانی بحث توصیف پیران وارسته و خلوت نشینی است که مردمان را به قطع تعلق و دلبستگی از عالم صورت و پیوستن به جهان معنا فرا میخوانند و در سایۀ دلسوزیهای بدون چشمداشت آنان، مس وجود سالکان نوسفر به طلای ناب مبدل میگردد. اگرچه در سیر تفکر عرفانی بر نقش پیران و مشایخ همواره تأکید شده است اما نظر عرفان نسبت به پیران و مشایخ الزاماً یکسان نبوده و این مفهوم نیز چون سایر مفاهیم عرفانی مسیر تکاملی را طی نموده و روزبه روز به سوی پختگی و درک درستتر آن پیش رفته است؛ لذا شناخت و تبیین نگاه عارفان مختلف بویژه نگاه و اندیشۀ سنایی و عطار به عنوان سرایندگان برجستۀ ادبیات عرفانی نسبت به این موضوع اهمیت ویژه ای دارد. در آثار عرفانی سنایی و عطار، از جمله دیوان اشعارشان، سیمای درخشان پیران و مشایخی به عنوان راهنمایان طریقت جلوه گر است که همواره در تمامی مراحل سلوک به راهنمایی سالک میپردازند.یکی از ابعاد قابل بررسی در دیوان پیر غزنه و شیخ صاحبدل نیشابور که در لابلای پرده برداشتن از ویژگیهای ظاهری و معنوی پیران دلباختۀ عرصۀ وصال بدان اشاره شده، بحث تعابیر و مصادیقی است که دو سراینده در راستای معرفی پیران از آنها بهره برده اند.

این دو، گاه از تعابیری نظیر شیخ، رند، ساقی، رهبر، مراد و مقتدا، صوفی، زاهد، شاه خرابات، تشنگان کمال، راسخان دین، صائمان نهار، قائمان لیل و... بهره میگیرند و گاه پیر فرزانۀ روحانی را به نام انبیا واولیای الهی نظیر پیامبر(ص)، خضر(ع)، عیسی و نوح(ع)، سلیمان و ابراهیم(ع) و حضرت علی(ع)گره میزنند که وجود معنویشان شفابخش بیماردلان و مایۀ اطمینان و آرامش سالکان عرصۀ وصال است.

این پژوهش درصدد است تا به شیوۀ توصیفی–تحلیلی و از طریق واکاوی دقیق دیوان این دو، به بررسی مفهوم، مصادیق وکاکردهای پیر بپردازد.

کلمات کلیدی
سنایی , عطار , پیر , مصادیق و کارکردهای پیر , تشابه , تفاوت

• - آب آتش فروز،اشرف زاده، رضا، 1392، ، چاپ دوازدهم، تهران، انتشارات جامی.
• - از قلندر عطار تا رند حافظ، دهقان، علی، صدیقی لیقوان، 1394، فصلنامه عرفان اسلامی، سال یازدهم، ش 44:صص 31 – 51.
• - از گونه ای دیگر؛جستارهایی در فرهنگ و ادب ایران، کزازی، میرجلال الدین، 1388، چاپ-سوم، تهران، مرکز.
• - بازتاب اندیشه های حکیمانه ی علی (ع) در حدیقه ی سنایی، طغیانی، اسحاق، 1386، نشریه علمی – پژوهشی گوهر گویا: صص 125 – 142.
• - برداشت های عرفانی مولوی از عناصر قصص قرآنی پیامبران اولوالعزم در مثنوی، سنگری، محمدرضا،1389، فصلنامۀزبان و ادبیات فارسی،صص119- 148.
• - بررسی خلاقیت تربیتی مولانا در تفسیر عرفانی قصۀقرآنی حضرت نوح(ع)، شوشتری، مرضیه،1393، فصلنامۀ روانشناسی و تربیتی، شمارۀ سی و یکم، سال دهم،صص125-163.
• - دیوان سنایی غزنوی، سنایی غزنوی، مجدود بن آدم، 1362، مقدمه و اهتمام محمدتقی مدرس رضوی، تهران، چاپخانه احمدی.
• - دیوان عطار، عطار نیشابوری، فریدالدین، 1368، به اهتمام و تصحیح تقی تفضلی، چاپ-پنجم، انتشارات علمی و فرهنگی.
• - سیمای امام علی (ع) در اشعار خاقانی، محمدی افشار، هوشنگ، 1391، فصلنامه علمی – پژوهشی پژوهش زبان و ادبیات فارسی، ش26: صص 1 – 24.
• - شرح اصطلاحات تصوف، گوهرین، صادق. 1382، تهران، انتشارات زوار.
• - عرفان اسلامی، انصاریان، حسین، 1386، ویرایش و تحقیق محسن فیض پور و محمدجواد صابریان، قم، دارالعرفان.
• - خسروی ک، چراغی وش ح، نادری معصومه. 1391. فراخوانی شخصیت های دینی در شعر نزار قبانی، خسروی، کبری و همکاران، 1391، فصلنامه لسان المبین، سال سوم، دوره ی جدید، ش 7:صص 139-163.
• - فرهنگ اشعار حافظ، رجایی بخارایی، احمدعلی، 1375، چاپ هشتم، تهران، انتشارات علمی.
• - فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، سجادی،جعفر، 1370، چاپ دهم، تهران، طهوری.
• - فرهنگ فارسی، معین، محمد،1381، تهران،کتاب راه نو.
• - فرهنگ معارف اسلامى، سجادى‏، جعفر، 1373، چاپ سوم، تهران، دانشگاه تهران.
• - فرهنگ نوربخش؛ اصطلاحات تصوف، نوربخش، جواد، 1366، تهران، انتشارات خانقاه-نعمت اللهی.
• - قصه های قرآن، رضوی، جواد، 1391، تهران، موعود اسلام.
• - قلندریه در تاریخ؛ دگردیسی های یک ایدئولوژی، شفیعی کدکنی، محمدرضا، 1392،تهران، انتشارات سخن.
• - کشاف اصطلاحات الفنون،تهانوى، محمدعلى بن على‏، 1996، چاپ اول، بیروت، مکتبهلبنان ناشرون.
• - لغت نامه،دهخدا، علی اکبر، 1341-1342، سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان.
• - مرصاد العباد من المبدأ الی المعاد، رازی، نجم الدین، 1352، به سعی و اهتمام فقیر بن بضاعت حسین الحسینی النعمه اللهی ملقب بشمس العرفاء. مطبعه المجلس.
• - مکتب حافظ با تکیه بر حافظ شناسی، مرتضوی، منوچهر، 1395، انتشارات توس.
• - نقش قرائت و استماع قرآن در سیر و سلوک، اژه ای، تقی و احسان رئیسی، 1392، پژوهشهای ادب عرفانی (گوهر گویا)، سال هفتم، پیاپی 24، شماره اول:صص 157-
• 176.