ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 13، شماره 8، آبان 1399 ، شماره پی در پی 54

بازی هنری با کلمات به عنوان شاخصۀ سبکی مغفول بیدل دهلوی

صفحه (109 - 129)
عبداله ولی پور (نویسنده مسئول)، زهراسادات غیبی ، رقیه همتی
تاریخ دریافت مقاله : اردیبهشت 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1399

چکیده

شعر بیدل دهلوی یکی از دیریابترین اشعار تمام ادوار شعر فارسی است. عوامل متعددی در پیچیدگی شعر بیدل دخیلند که اغلب آنها نیز به نوبۀ خود مقوله های سبکساز وی را تشکیل میدهند؛ یکی از این عواملِ تعقیدساز شعر بیدل، «بازی با کلمات» است. بازی با کلمات، که یکی از نقاط ثقل جمالشناسی شعر بیدل است؛ به این صورت در شعر وی جلوه گری میکند که بیدل برای دستیابی به معنی بیگانه و طرز نو و خلق تناسبهای غیرقابل پیشبینی، از زاویه ای غیرعرفی به کلمات نگاه میکند. این بازیهای هنری در اشعار بیدل دهلوی در سطح کلمه، با انواع فعلها و اسمها صورت میگیرد. نگارندگان کوشیده اند در این جستار به شیوۀ تحلیل محتوا به بررسی «بازی با کلمات» به عنوان یکی از شاخصه های سبکی اشعار بیدل بپردازد. حاصل پژوهش نشان میدهد که این شگرد در سطح انواع فعل و اسم اعمال میشود، و از میان افعال در «کشیدن، خوردن، رفتن» و از بین اسمها در «تردستی، آب، خواب، شور» بسامد بسیار بالایی دارد و بیدل برای نیل به این هدف، اغلب از آرایه هایی نظیر ایهام، ایهام تناسب، تبادر، استخدام، استثنای منقطع، جناس تام، حسن تعلیل و ... استفاده میکند و گاهی نیز به شگردها متوسل میشود که جزءِ صنایع ادبی محسوب نمیشوند، از مهمترین آنها میتوان به توجه به معنی ظاهریِ هسته یا کلمۀ مرکزی در عبارتها و ترکیبهای کنایی و توجه به معنیِ غیر متعارفِ کلمه نام برد.

کلمات کلیدی
بیدل , سبک هندی , نقد , بازی با کلمات

• - «بررسی چند شگرد صرفی ادبی¬ساز طبان در سروده¬های بیدل دهلوی». وفایی، عباسعلی و رهبان، سیده کوثر. 1389. زبان و ادب فارسی. بهار شمارۀ چهل و سه. صص 102 – 63.
• - «بررسی حسآمیزی در غزلیات بیدل دهلوی». الهامی، شراره. 1387. ادبیالت عرفانی واسطوره¬شناختی. سال چهارم، پاییز شمارۀ دوازدهم. صص 48 – 31.
• - «بررسی ویژگیهای سبکی بیدل دهلوی». وفایی، عباسعلی و طباطبایی، سید مهدی. 1389. بهار ادب. سال سوم. زمستان، شمارۀ چهارم. صص 85 – 69.
• - بوطیقای بیدل. آرزو، عبدالغفور. 1381. مشهد: ترانه.
• - بیدل، سپهری و سبک هندی. حسینی، سید حسن. 1387. تهران: سروش
• - خوشه¬هایی از جهانبینی بیدل. آرزو، عبدالغفور. 1381. مشهد: ترانه.
• - دری به خانۀ خورشید. حبیب، اسدالله. 1398. تهران: سورۀ مهر.
• - دیوان لغات الترک. الکاشغری، محمود بن الحسین. برگردان فارسی از حسین محمدزاده صدیق. تبریز: اختر.
• - «ساخت ترکیبات وابسته¬های عددی خاص در غزلیات بیدل». کاردل ایلواری، رقیه. 1390. بهار ادب. سال چهارم، زمستان. شمارۀ چهارم. صص 312 – 301.
• - شاعر آینه¬ها. شفیعی کدکنی، محمدرضا. 1376. تهران: آگه.
• - شاهنامه فردوسی. فردوسی، حکیم ابوالقاسم. 1376. بر اساس چاپ مسکو، به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره.
• - طرز تازه. حسن¬پور آلاشتی، حسین. 1384. تهران: سخن.
• - عبدالقادر بیدل دهلوی، هادی، نبی. ترجمۀ توفیق، ه. سبحانی. 1376. تهران: قطره.
• - غزلیات بیدل، بیدل دهلوی. تصحیح سید مهدی طباطبایی و علیرضا قزوه. 1393. تهران: شهرستان ادب
• - غیاث اللغات، غیاث الدین محمد بن جلال¬الدین بن شرف الدین رامپوری. 1337. تهران: کانون معرفت.
• - فرهنگ فارسی. معین محمد. 1375. تهران: امیرکبیر.
• - فرهنگنامۀ شعری، عفیفی، رحیم. 1373. تهران: سروش.
• - فیض قدس. خلیلی، خلیل¬اله. 1383. تهران: الهدی.
• - کلیات ابوالمعانی میرزا عبدالقادر بیدل دهلوی، تصحیح خال محمد خسته و خلیل الله خلیلی. به کوشش بهمن خلیفه بناروانی. 1395. تهران: طلایه.
• - لغتنامه، دهخدا، علی¬اکبر. زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی. تهران: دانشگاه تهران.
• - «مخالف¬خوانی و انحراف از نرم در شعر بیدل دهلوی». توحیدیان، رجب. 1395. مطالعات شبه قاره سال هشتم، تابستان، شمارۀ بیست و هفتم. صص 42 – 25.
• - مقایسۀ انسان کامل از دیدگاه بیدل و حافظ. آرزو، عبدالغفور. 1388. تهران: سورۀ مهر.
• - مکتوب انتظار. کاردگر، یحیی. 1396. تهران: صدای معاصر.
• - نگاهی تازه به بدیع. شمیسا، سیروس. 1383. تهران: میترا.
• - «ویژگیهای بنیادین غزلهای میرزا عبدالقادر بیدل دهلوی». واحددوست، مهوش. 1389. مطالعات شبه قاره. سال دوم، زمستان، شمارۀ پنجم. صص 146 – 125.