ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 3، خرداد 1400 ، شماره پی در پی 61

گریه در متون نظم عرفانی (سنایی، عطّار و مولوی)

صفحه (1 - 17)
حمید جواهریان ، حسین آذرپیوند (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : مهر 1397
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : دی 1397

چکیده
زمینه و هدف: انواع سوزوگدازها، نیازها، دعاها، شادیها، غم‌ها و سوگها، مستقیم یا غیرمستقیم با گریه ارتباط دارند. حالات‌ عرفانی قبض و بسط و تحیّر و فنا که بررسی آنها یکی از دغدغه های ادیبان و جستجو‌گران حیطۀ ادبیّات عرفانی است، همه در این مقال میگنجند؛ لذا شایسته است که این موضوع با تحقیق و بررسی بیشتری به انجام برسد و نه آنچه تا کنون فقط به برشمردن تعداد رقمی این ابیات مختص شده است. در مقالۀ حاضر ضمن برشمردن برخی از انواع مهم و قابل ذکر «گریستن» در جهان‌بینی سه شاعر جریانساز تصوف یعنی سنائی، عطّار و مولانا، طبقه بندی و تحلیل و تشریح اشعار به گونه ای موجز ارائه شده است. به عبارت دیگر، این مقاله به تبیین این موضوع میپردازد که: طبقه بندی گریه در متون نظم عارفانۀ سنایی، عطار و مولوی به چه صورت است و تفاوتهای بارز تفکر و بینش معنوی آنها در این حیطه در کجاست؟
روش مطالعه: این مقاله بر اساس روش توصیفی – تحلیلی صورت گرفته است.
یافته ها: اندوه یا شادی آنگاه که مربوط به این دنیا بوده اند، در نزد این شعرا غم‌‌نما یا شادی‌نما تلقّی میگردند و آنگاه که فرد از تعلقات زمان و مکان خود را رها کرد، گریه و خنده اش، قبض و بسطش، فرح و ملالش و غم و شادیش از جنس دیگری میشود.
نتیجه گیری: تشویق به گریه در آثار سنائی بیشتر به زهدگرایی این شاعر باز میگردد؛ در عطّار یکسره مربوط به فراق و دوری از معشوق اصلی است، درحالی‌که در آثار مولانا حال و زیست شاعر ورای خنده و گریه است و این گریه نزد مولانا مبارک حالتی از حالت تحیّر و بیخویشی است.

کلمات کلیدی
عرفان , سنایی , عطّار , مولوی , گریه

• قرآن کریم، ترجمۀ مهدی الهی قمشه‌ای، تهران: جاویدان.
• ارشاد الاذهان فی تفسیر القرآن، سبزواری نجفی، محمدبن حبیب الله (1419ق)، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
• اسرار‌نامه، عطّار نیشابوری، فریدالدین (1392) تصحیح محمّدرضا شفیعی کدکنی، چاپ چهارم، تهران: سخن.
• الهی‌نامه، عطّار نیشابوری، فریدالدین، تصحیح محمّدرضا شفیعی کدکنی (1388) چاپ چهارم، تهران: سخن.
• برهان قاطع، خلف تبریزی، محمّدحسین (1391) تصحیح محمد معین، چاپ هفتم، تهران: امیرکبیر.
• پله پله تا ملاقات خدا، زرّینکوب، عبدالحسین (1377) تهران: علمی.
• تقریب القرآن إلی ألاذهان، حسینی شیرازی، سیدمحمد (1424ه.ق) بیروت: دارالفکر.
• حدیقه‌الحقیقه و شریعه‌الطریقه، سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدودبن آدم (1383) تصحیح محمّدتقی مدرّس رضوی، چاپ ششم، تهران: دانشگاه تهران.
• دریای جان، ریتر، هلموت (1388) ترجمۀ عباس زریاب خویی و مهر‌آفاق بایبوردی، 2 جلدی، چاپ سوم، تهران: الهدی.
• دیوان سنایی غزنوی، سنائی غزنوی، مجدودبن آدم (1362) به سعی و اهتمام تقی مدرس مدرّس رضوی، چاپ سوم، تهران: کتابخانۀ سنائی.
• دیوان عطّار، عطّار نیشابوری، فریدالدّین (1371) به اهتمام و تصحیح تقی تفضّلی، چاپ ششم، تهران: علمی و فرهنگی.
• روضه الواعظین و بصیره المعظین، فتّال نیشابوری، محمدبن حسن (1423ه.ق) ترجمه و تحشیه: محمود مهدوی دامغانی، قم: دلیل ما.
• شرح جامع مثنوی معنوی، زمانی، کریم (1387)، تهران: اطلاعات.
• صدای بال سیمرغ، زرینکوب، عبدالحسین (1386) تهران: سخن.
• عدّه الداعی و نجاح السّاعی، ابن فهد حلّی، احمد، (بی تا) ترجمۀ حسین فشاهی، مشهد: کتابفروشی جعفری.
• العین، فراهیدی، خلیل‌بن احمد (1414ه. ق) تحقیق مهدی المخزولی و ابراهیم سامرایی، تصحیح اسعد الطبیب، سازمان اوقاف و امور خیریه، قم: اسوه.
• کلیّات دیوان شمس تبریزی، مولوی، جلال‌الدین محمّد (1371) تصحیح بدیع‌الزّمان فروزانفر، تهران: نگاه.
• لسان العرب، ابن منظور، محمدبن مکرم (بی تا)، جلد 14، بیروت: دارالفکر.
• اللّمع، سراج طوسی، ابونصر (بی تا) مصر: دارالکتب الحدیث.
• مثنوی معنوی، مولوی، جلال‌الدّین محمّد (1386) تصحیح عبدالکریم سروش، دو جلد، چاپ نهم، تهران: علمی و فرهنگی.
• مسند، احمدبن محمد حنبل (1416ه.ق)، بیروت: مؤسسه الرساله.
• مصیبت‌نامه، عطار نیشابوری، فریدالدین (1395) تصحیح محمّدرضا شفیعی کدکنی، چاپ هفتم، تهران: سخن.
• منطق‌الطّیر، عطار نیشابوری، فریدالدین (1391) تصحیح محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.