ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 13، شماره 8، آبان 1399 ، شماره پی در پی 54

نیروهای اهریمنی در شاهنامه و تظاهرات آنها

صفحه (193 - 218)
محمدرضا میری (نویسنده مسئول)، عمر صفر
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1398
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1399

چکیده

مابعدالطبیعه در شاهنامه، در یکی از چشم‌اندازها، به شکل جدال نیروهای خیر (ایزدی) و نیروهای شر (اهریمنی) پدیدار شده است. از همین روست که در اغلب داستانهای شاهنامه ردّ پای یکی از این نیروها به شکلی آشکار دیده میشود. نیروهای اهریمنی، که موضوع بحث حاضر است، در شاهنامه عبارتند از: اهریمن، ابلیس، دیو، جادو (جادوگر) و اژدها. اغلب این پدیده ها با اتکا به نیروی مافوق بشری بضرورت میتوانند تغیر شکل داده و خود را به شکلی دیگر و عموماً دلخواه (ازقبیل زن فریبا) دربیاورند و به فریب دادن و بیراه کردن شخصیتهای قصه بپردازند. همۀ این پدیده ها با همۀ قوت و قدرتی که دارند، سرانجام بردست پهلوانی، که بی‌بهره از نیروهای ایزدی و خیر نیست، از بین میروند و جهان، تا تظاهر بعدی این نیروها، در صلحی نسبی بسرمیبرد. نکتۀ قابل توجه این است که هرچه از آغاز شاهنامه بسمت بخشهای تاریخی (پایان شاهنامه) پیش میرویم، تغییری نسبتاً مهم در نوع نیروهای اهریمنی بوجود میآید؛ مثلاً در بخش‌ تاریخی، برخلاف بخشهای اساطیری و پهلوانی، خبری از دیو و اهریمن و ابلیس نیست و اژدها، و بعضاً جادوگر، نمایندۀ کامل نیروهای اهریمنی شده است.

کلمات کلیدی
مابعدالطبیعه , شاهنامه , اهریمن , دیو , ابلیس , اژدها , جادو

• - آفرینش زیانکار، کریستن سن، آرتور، ترجمه احمد طباطبایی، تهران: دانشگاه تهران، 1355.
• - از رنگ گل تا رنج خار، سرامی، قدمعلی،چاپ چهارم، تهران: علمی و فرهنگی، 1383.
• - اساطیر و فرهنگ ایرانی در نوشته‌های پهلوی، عفیفی، رحیم، تهران: توس، 1374.
• - برهان قاطع، تبریزی، محمدحسین بن خلف (برهان)، تصحیح محمد معین، تهران: ابن سینا، 1342.
• - بندهش (فرنبغ دادگی)، ویرایش مهرداد بهار، تهران: توس، 1369.
• - تاریخنامه طبری، بلعمی، ابوعلی، تصحیح محمد روشن، تهران: سروش، 1374.
• - توتم و تابو، فروید، زیگموند، ترجمه محمدعلی خنجی، تهران: طهوری، 1351.
• - در مدرسه حکیم توس: از ایرانم، از شهر آزادگان، حکیمی، محمود، تهران: قلم، 1380.
• - «دیوها در آغاز دیو نبودند»، آموزگار، ژاله، مجلۀ کلک،1370، شمارۀ سی‌ام، ص 18 به‌بعد.
• - راهنمای زبانهای باستانی ایران، ابوالقاسمی، محسن، تهران: سمت، 1376.
• - شاهنامه، بکوشش جلال خالقی مطلق، فردوسی، ابوالقاسم، چاپ چهارم، تهران، مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی، 1391.
• - فرهنگنامه شاهنامه، رستگار فسایی، منصور، ج 1، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1361.
• - موجودات اهریمنی در شاهنامه فردوسی، صفاری، نسترن، کرج: جام گل، 1383.
• - «مینوشناسی اهریمن در اوستا و متون پهلوی»، اکبری مفاخر، آرش، مجله جستارهای ادبی، ۱۳۸۸، شماره ۱۶۷.
• - «ناسازگاری سیمای اهریمن و دیوان در شاهنامه با متون زرتشتی»، حیدری، حسین و محدثه قاسم‌پور، مجله پژوهش‌های ادیانی، ۱۳۹۴، شماره پنجم.
• - یسنا، پورداود، ابراهیم، چاپ اول، تهران: اساطیر، 1380.
• - Writer: Mohammad Reza Miri is a graduate of Tajik National State University