ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 2، اردیبهشت 1403 ، شماره پی در پی 96

مقایسۀ وجوه فکری و ادبی اشعار حافظ شیرازی و سلمان ساوجی

صفحه (143 - 163)
سحر مصطفوی‌زاده ، سعید روزبهانی (نویسنده مسئول)، ابوالقاسم امیراحمدی
تاریخ دریافت مقاله : اردیبهشت 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مرداد 1402

چکیده

زمینه و هدف: سلمان ساوجی و حافظ شیرازی، دو غزلپرداز بزرگ سده هشتم و معاصر یکدیگر هستند. مشهور است که حافظ از دیوانهای شاعران بسیاری بهره برده و اصطلاحات، ترکیبات و توصیفات بیشماری، حتی مصراعها و بیتی را تقریباً کامل از آنان در غزلهای خود به کار برده است؛ از این رو تأثیر سلمان بر حافظ بیشتر منطقی و معقول مینُماید. در این مقاله سعی شده است اشعار این دو شاعر در دو سطح فکری و ادبی مورد مقایسه قرار بگیرد.

روش مطالعه: نوع روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی است.

یافته ها: در سطح فکری، مشرب عرفانی هر دو شاعر، عرفان خراباتی و عاشقانه است. مضامین انتقادی و اجتماعی نیز در شعر این دو شاعر وجود دارد که بیشتر بصورت طنز جلوه گر میشود؛ اما سلمان در مورد صوفی و تصوف، نظریۀ تقریباً ثابت و مشخصِ حافظ را ندارد. در سطح ادبی نیز شعر حافظ و سلمان بسیار شبیه است. مشخصترین ویژگی سبکی حافظ، بکارگیری ایهام و انواع آن است که همین خصلت در شعر سلمان نیز وجود دارد. غزلیات و قصاید سلمان مملو از ایهامهای شاعرانه و استادانه است و از همین رو برخی سبک حافظ را در این زمینه به سبک سلمان نزدیک دانسته اند.

نتیجه گیری: در شعر حافظ و سلمان، مضامین مشترک فکری و ادبی موجود است و حافظ در برخی مشترکات فکری و ادبی از سلمان ساوجی متأثر و از آن بهره مند بوده و به استقبال این مضامین رفته است؛ اما چنانکه مشهود و مسلم است شعر حافظ در مرتبه ای بالاتر و والاتر از شعر سلمان قرار گرفته است (به دلیل ارزش هنری).

کلمات کلیدی
حافظ شیرازی , سلمان ساوجی , سطح فکری و ادبی , مقایسه

• اسلامی ندوشن، محمدعلی (1383) ماجرای پایان ناپذیر حافظ، تهران: یزدان و شرکت سهامی انتشار.
• حافظ شیرازی، خواجه شمس الدین محمد (1362) دیوان (دو جلد)، تصحیح پرویز ناتل خانلری، تهران: خوارزمی.
• حمیدیان، سعید (1394) شرح شوق، جلد اول، تهران: قطره.
• خرمشاهی، بهاءالدین (1372) حافظنامه، جلد اول و دوم، تهران: سروش.
• خرمشاهی، بهاءالدین (1378) حافظ، تهران: طرح نو.
• دهخدا، علی اکبر (بی تا) لغتنامه، تهران: مؤسسۀ لغتنامۀ دهخدا.
• دیچز، دیوید (1366) شیوه های نقد ادبی، ترجمۀ غلامحسین یوسفی و محمدتقی صدقیانی، تهران: علمی.
• رادمنش، عطامحمد و باجلال، نجمیه (1396)؛ «نگاهی اجمالی به کنایه های فعلی در شعر سلمان ساوجی»، مجموعه مقالات چهارمین همایش متن‌پژوهی ادبی، جلد اول.
• سلمان ساوجی، جمال الدین (1366) دیوان، با مقدمۀ تقی تفضلی، تهران: صفی علیشاه.
• سلمان ساوجی، جمال الدین (1389) کلیات، تصحیح عباسعلی وفایی، تهران: سخن.
• شاملو، احمد (1373) حافظ شیراز، تهران: مروارید.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا (1387) قلندریه در تاریخ، تهران: سخن.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا (1389) در اقلیم روشنایی، تهران: آگه.
• شمیسا، سیروس (1383) سبک شناسی شعر، تهران: میترا.
• شمیسا، سیروس (1386) نقد ادبی، تهران: میترا.
• شمیسا، سیروس (1387) بیان، تهران: میترا.
• شمیسا، سیروس (1388) نگاهی تازه به بدیع، تهران: میترا.
• صفا، ذبیح الله (1351) تاریخ ادبیات ایران، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• عبید زاکانی، خواجه نظام الدین (1999 م) کلیات، به کوشش محمدجعفر محجوب، زیر نظر احسان یارشاطر، نیویورک: Bibliotheca persica press
• علوی مقدم، سید محمد و اشرف زاده، رضا (1376) معانی و بیان، تهران: سمت.
• غلامرضایی، محمد (1387) سبک‌شناسی شعر پارسی، تهران: جامی.
• کلاه چیان، فاطمه و نظری، زهرا (1395) «کارکرد معنایی و زیباشناختی تکرار در غزل حافظ»، کهن نامۀ ادب پارسی، (3) 7، صص 45-70.
• کوئن، بروس (1375) درآمدی به جامعه شناسی، ترجمۀ محسن ثلاثی، تهران: توتیا.
• معدن کن، معصومه (1387) جام عروس خاوری، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
• مؤتمن، زین العابدین (1352) تحول شعر فارسی، تهران: طهوری.
• واحددوست، مهوش (1380) «پاره ای بنمایه های جامعه شناختی در شعرهای سلمان ساوجی»، مجموعه مقالات کنگرۀ جهانی سلمان ساوجی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، صص 381-391.
• یاسمی، رشید (بی تا)؛ تتبع، انتقاد و شرح احوال و آثار سلمان ساوجی، تهران: کتابخانۀ شرقی.