ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 5، مرداد 1401 ، شماره پی در پی 75

مقایسۀ بیانی گلستان سعدی و منشآت قائم مقام فراهانی

صفحه (101 - 106)
سپیده اسکندری ، هنگامه آشوری (نویسنده مسئول)، مهرانگیز اوحدی
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : شهریور 1400

چکیده

زمینه و هدف: گلستان سعدی از جمله آثاری است که بدلیل ویژگی خاص ساختار و محتوا همواره مورد توجه بوده و تقلیدهای فراوانی از آن شده است؛ این تقلیدها گاه در زمینۀ محتوا و گاه در نوع نثر و ساختار آثار بعد از سعدی دیده میشود. قائم مقام فراهانی از سیاستمدارانی است که با این کتاب آشنایی کامل داشته و در نگارش منشآت خود از گلستان تقلید کرده است؛ این پژوهش با هدف مقایسه میان کاربرد ابزارهای بیانی در گلستان و منشآت، شناخت تشابه و تفاوت سبک بیانی سعدی و قائم مقام و شناخت نوع بینامتنیت انجام گرفته است.

روش مطالعه: این تحقیق به روش توصیفی-تحلیلی انجام میگیرد؛ به این ترتیب که ابتدا ابزارهای بیانی شامل تشبیه، استعاره، کنایه و مجاز در گلستان و منشآت استخراج و آمارگیری میشود و سپس براساس نمودارهای ترسیم‌شده به تحلیل و مقایسه پرداخته میشود. جامعۀ آماری این تحقیق صد صفحۀ ابتدایی از هر دو کتاب است.

یافته ها: در کتاب منشآت، علاوه بر اصطلاحات و اشعار، از نظر ویژگیهای ساختاری در نثر مسجّع نیز، نشانه های تقلید از گلستان سعدی دیده میشود. قائم مقام بیشتر ازجهت کاربرد آرایه های لفظی مانند سجع و جناس از سعدی تبعیت نموده ولی از آرایه های بیانی که در گلستان بکاررفته تبعیت نکرده است. بیشترین اختلاف میان سعدی و قائم مقام، در کاربرد کنایه است. کنایه در گلستان نسبت به منشآت بسامد فراوانتری داشته است. این امر بخاطر تفاوت موضوعی دو اثر است که ایجاب میکند سخن واضحتر باشد و کنایۀ سخن را بسمت ابهام بیشتر میبرد.

نتیجه گیری: قائم مقام در مقایسه با سعدی از تشبیهات گسترده تری استفاده کرده، بسامد تشبیه بلیغ در اثر او کمتر از گلستان است امّا بسامد کلی تشبیه نسبت به سایر آرایه ها در منشآت بیشتر است، همچنین کاربرد آرایه های استعاره، مجاز و کنایه نیز در منشآت کمتر است؛ نتیجۀ کلی این است که قائم مقام بیشتر از نظر موسیقی درونی تحت تأثیر گلستان بوده است و در موسیقی معنوی تشابه کمتری میان دو اثر وجود دارد.

کلمات کلیدی
گلستان , منشآت , تشبیه , استعاره , کنایه , مجاز

• از صبا تا نیما، آرین پور، یحیی (1372). چاپ 5، تهران: زوار.
• بررسی تطبیقی محورهای سه گانۀ بینامتنیت ژنت و بخشهایی از نظریۀ بلاغت اسلامی، صباغی، علی (1391). پژوهشهای ادبی، شمارۀ 38، ص59-72.
• پژوهش، نقل از آیین تحقیق، آریانپور، امیرحسین (1354). تهران: دانشکده هنرهای زیبا.
• چهارمقاله، نظامی عروضی سمرقندی، احمدبن عمربن علی (1343). تصحیح محمّد قزوینی، به اهتمام مجدد محمّد معین، چاپ هفتم، تهران: کتابخانۀ ابن سینا.
• ذکر جمیل سعدی، انصاری، نورالحسن (1364). جلد اول، تهران: وزارت ارشاد اسلامی.
• سبک خراسانی در شعر فارسی، محجوب، محمّدجعفر (1345). تهران: فردوس.
• سعدی شاعر عشق و زندگی، همایون کاتوزیان، محمدعلی (1393). تهران: مرکز.
• سعدی، موحد، ضیاء (1374). چاپ 2، تهران: طرح نو.
• سبک شناسی نثر، شمیسا، سیروس (1392). چاپ2، تهران: میترا.
• فنون بلاغت و صناعات ادبی، همایی، جلال الدّین (1370). تهران: امیرکبیر.
• فن نثر در ادب پارسی، خطیبی، حسین (1366). تهران: زوار.
• قائم مقام نامه، دریاگشت، محمدرسول (1377). تهران: موقوفات محمود افشار یزدی.
• قابوسنامه، عنصرالمعالی، کیکاووس (1373). تصحیح غلامحسین یوسفی، چاپ هفتم، تهران: علمی و فرهنگی.
• کلیات سعدی، سعدی، مصلح الدین (1385). تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: هرمس.
• منشآت، قائم مقام فراهانی (1366). به کوشش بدرالدین، تهران: شرق.
• منطق گفتگویی میخائیل باختین، تودوروف، تزوتان (1377). ترجمۀ داریوش کریمی، تهران: مرکز.
• نقدادبی، زرین کوب، عبدالحسین (1369). چاپ 4، تهران: امیرکبیر.
• یادداشتهایی بر منشآت قائم مقام فراهانی، واعظ، سعید (1384). متن پژوهی ادبی، شمارۀ 3، صص26- 1.