ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 8، آبان 1402 ، شماره پی در پی 90

مطالعۀ سبک شخصی عطار در قلندریات و خمریات بر اساس واکاوی عناصر شعری

صفحه (271 - 292)
مراد نوشادی‌فرد ، مهدی ملک ثابت (نویسنده مسئول)، محمدرضا نجاریان ، محمد خدادادی
تاریخ دریافت مقاله : آبان 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : بهمن 1401

چکیده

زمینه و هدف: قلندریات به اشعاری اطلاق میشود که دربارۀ خصوصیات ظاهری و معنوی قلندران، از جمله باورها، آیینها و طرز زندگی آنهاست. مقصود این جستار واکاوی عناصر سازندۀ رباعیهای عطار نیشابوری در باب قلندریات و خمریات از مختارنامۀ اوست. این عناصر شامل شکل، زبان، موسیقی، زمینه های معنایی، عاطفه و صور خیال است. این واکاوی خصوصیات سبکی عطار را آنگونه که در این مجموعه نمایان شده، معرفی میکند.

روش مطالعه: داده های این مطالعه از واکاوی منابع کتابخانه ای به دست آمده و سپس داده های حاصله به روش توصیف، تحلیل و گاهی مقایسه بررسی شده است. مسیر تحقیق چنین است که پس از مبانی و مفاهیم اولیۀ پژوهش، عنصر شکل با تأکید بر قالب شعرها، عنصر زبان در سطوح واجی، ساختواژی و نحوی، عنصر موسیقی در سطوح بیرونی، کناری و میانی، زمینه های معنایی با تأکید بر مضامین اصلی اشعار، عنصر عاطفه از نظر انواع منِ شاعر و صور خیال با محوریت مجاز، تشبیه، استعاره و کنایه مطالعه شده است.

یافته ها: قالب مکانیکی در کنار وزن ثابت و ردیفهای طولانی و تکرار واژه محدودیتهایی را بر شعرها تحمیل کرده است. سطوح واجی و ساختواژی زبان در دایرۀ کاربردهای مرسوم باقی مانده است. در سطح نحوی زبان، جملات و خصوصاً افعال امری غلبۀ صریح دارند و جزو خصوصیات سبک شخصی عطارند. موسیقی بیرونی به وزن رباعی محدود است. موسیقی کناری به دلیل استفادۀ حداکثری از ردیف حاکی از اهمیت حس موسیقایی نزد شاعر دارد و موسیقی میانی بر پایۀ عنصر تکرار شکل گرفته است. از بابت عنصر معنا، می نوشی و طربجویی در کنار غنیمت دانستن وقت و مرگ‌اندیشی ظهور و فراوانی بیشتری دارند.

نتیجه گیری: استفاده از صورت امری جملات، عنصر تکرار، توجه به من اجتماعی و بهره گیری از کنایه و مجاز مهمترین ویژگیهای سبکی عطار نیشابوری در قلندریات و خمریات است. برخی رویکردهای شاعر مثل تأکید بر قالب مکانیکی، وزن ثابت و ردیفهای طولانی محدودیتهایی را به شعر او تحمیل کرده است.

کلمات کلیدی
رباعیات , سبک‌شناسی , عطار نیشابوری , عناصر شعری , قلندریات , خمریات.

• اکبری زاده، حمزه و همکاران. (1401)، «سبک‌شناسی فکری رباعیات مختارنامۀ عطار»، مجلۀ سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، شمارۀ72، صص 205-188.
• امیرمعزی، محمدبن عبدالملک نیشابوری. (1318)، دیوان امیرالشعرا معزی، به تصحیح و اهتمام عباس اقبال آشتیانی، تهران: اسلامیه.
• برومند سعید، جواد. (1385)، «ریشه یابی و اشتقاق واژۀ قلندر»، مجلۀ مطالعات ایرانی، (10) 5، صص55-33.
• برهان تبریزی، محمدحسین‌بن خلف. (1331)، برهان قاطع، با مقدمه و تصحیح و اهتمام محمد معین، تهران: کتابخانۀ ابن‌سینا.
• حسنپور، مهرداد. (1395)، «تأثیرپذیری دیوان شمس تبریزی از افکار و اندیشه های قلندریه»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد ادبیات فارسی، به راهنمایی تراب جنگی قهرمان، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی.
• حسینى زبیدى واسطى، سیدمرتضى. (1414ق.)، تاج العَروس من جواهر القاموس، به تحقیق علی شیری، بیروت: دارالفکر.
• خرمشاهی، بهاء‌الدین. (1378)، حافظنامه، چ8، تهران: علمی و فرهنگی.
• رضایی، احترام. (1388)، ساقینامه در شعر فارسی، چ2، تهران: امیرکبیر.
• رفیعپور، فرامرز. (1377)، آناتومی جامعه یا سنت الله: مقدمه ای بر جامعه شناسی کاربردی، تهران: کاوه.
• زرینکوب، عبدالحسین. (1363)، جستجو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر.
• زرینکوب، عبدالحسین. (1378)، صدای بال سیمرغ، تهران: سخن.
• سعد سلمان، مسعود. (1362)، دیوان مسعود سعد سلمان، به تصحیح و مقدمۀ ناصر هیری، تهران: گلشایی.
• شرافتی، زهرا و نوروزی، زهرا. (1398)، «صفات عرفانی و نمادین قلندران در آثار سنایی، عطار، مولانا و حافظ»، مجلۀ ادبیات و عرفان، (5) 2، صص160-137.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1387)، قلندریه در تاریخ، چ3، تهران: سخن.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1389)، موسیقی شعر، چ4، تهران: آگاه.
• شمیسا، سیروس. (1374)، سیر رباعی در شعر فارسی، چاپ2، تهران: فردوس.
• شمیسا، سیروس. (1383)، نقد ادبی، چ4، تهران: فردوس.
• شمیسا، سیروس. (1388)، سبک‌شناسی شعر، چ4، تهران: میترا.
• شمیسا، سیروس. (1389)، انواع ادبی، چاپ چهارم، تهران: میترا.
• شمیسا، سیروس. (1392)، بیان، چ4، تهران: میترا.
• شمیسا، سیروس. (1393)، کلیات سبک‌شناسی، چ4، تهران: میترا.
• صراف، مرتضی. (1349)، «آیین قلندری(1)»، مجلۀ ارمغان، (11 و 12) 39، صص 715-705.
• صراف، مرتضی. (1350)، «آیین قلندری(2)»، مجلۀ ارمغان، (1) 70، صص 21-15.
• صیدی، کامیار و سلطانی کوهبنانی، حسن. (1399)، «تحلیل کاربرد جامعه شناختی انواع آیرونی در مصیبتنامۀ عطار نیشابوری»، مجلۀ بلاغت کاربردی و نقد بلاغی، شمارۀ9، صص 102-87.
• طایفی، شیر زاد و شاهسوند. عاطفه (1391)، «بررسی قلندریات در دیوان عطار نیشابوری»، مجلۀ ادیان و عرفان، شمارۀ2، صص62-39.
• عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین. (1387)، مختارنامه، با مقدمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: نگاه.
• علیرضایی، لیلا و احمدی. فرشته (1401)، سبک‎شناسی ساختاری الهینامه عطار نیشابوری، تهران: نوروزی.
• قوامی، بدریه. (1382)، «توصیف مضامین قلندری در غزل فارسی (سنایی، عطار، مولوی، عراقی و حافظ)»، پایان‌نامۀ کارشناسی زبان و ادبیات فارسی، تهران، دانشگاه تربیت معلم.
• محبتی، مهدی و همکاران. (1397)، «رباعی روایی در مختارنامۀ عطار نیشابوری»، مجلۀ ادبیات عرفانی، شمارۀ18، صص 81-57.
• معصوم شیرازی، محمد. (1345)، طرائق الحقایق، به تصحیح محمدجعفر محجوب، تهران: بارانی.
• میرعابدینی، ابوطالب و افشاری. مهران (1374)، آیین قلندری، تهران: فراروان.
• نصرتی، مهرداد. (1391)، مقدمات فرانقد ادبی، کرمان: مؤلف.
• نوروزی، زهرا. (1391)، «قلندر و صور شعری و صور معنایی آن در آثار سنایی، عطار، مولوی و حافظ»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان.
• همایی، جلال‌الدین. (1389)، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران: اهورا.