ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 5، مرداد 1403 ، شماره پی در پی 99

فواید لغوی و ترکیبات نادر جواهرالاسرار تبریزی

صفحه (159 - 179)
احترام رضایی ، سکینه غلامپور دهکی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : مهر 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : دی 1402

چکیده

زمینه و هدف: مثنوی جواهرالاسرار اثر رشید زرگر تبریزی معروف به رشید عباسی، رشیدای تبریزی و رشید زرگر، یکی از مهمترین آثار علمی – ادبی عصر صفوی با موضوع گوهرشناسی است. شاعر، این اثر را که شامل هشت بخش در معرفی هشت گوهر ارزشمند و نیز بخشی با عنوان «طلسم هشت گنج» در توصیف و بیان خصایص 22 سنگ دیگر است در قالب رباعی- مثنوی و در حدود سه هزار بیت پرداخته است. این اثر افزون بر دارا بودن اطلاعات ارزشمندی در خصوص احجار و سنگ های قیمتی، مشتمل بر ترکیبات و واژگانی تازه و نادر و یا کم‌کاربرد است. در این مقاله کوشیده ایم با معرفی و بررسی این لغات و ترکیبات به تحلیل ناهنجاری‌های لغوی موجود در مثنوی جواهرالاسرار با توجه به محورهای همنشینی و جانشینی بپردازیم.

روش ها: این تحقیق که به شیوه کتابخانه ای، دریافت و مطالعه نسخه خطی انجام شده است از نوع پژوهشهای بنیادی و نظری است. محدوده و جامعه مورد مطالعه، نسخه خطی جواهر الاسرار است که در کتابخانه ملی ملک نگهداری میشود.

یافته ها: صاحب جواهرالاسرار از جمله ادباییست که با وارد کردن و ضبط واژه های گویشی، نامهای محلی، اصطلاحات نو و کم کاربرد و نیز ساختن ترکیبات جدید مفاهیم تازه ای را وارد کلام خود کرده و به غنی‌تر شدن زبان فارسی کمک کرده است.

نتیجه گیری: با بررسیهای انجام شده، قریب به هشتاد واژه و ترکیب تازه یا کم‌کاربرد از مثنوی جواهرالاسرار استخراج گردید. در حدود جستجوهای نگارندگان، تعدادی از این لغات، ترکیباتی خاص و کنایاتی جدید هستند که در فرهنگها و متون فارسی وجود ندارد و در لغتنامه دهخدا هم مدخلی برای آنها نیست. در مواردی هم که مدخل وجود دارد، هیچ شاهدی وجود ندارد. بنابراین، شواهد شعری جواهرالاسرار میتواند در تبین، تقویت و توجیه این موارد کمک کننده باشد. پیشنهاد میشود این کاربردهای تازه یاب که در مقاله حاضر به معرفی و بررسی آنها خواهیم پرداخت؛ در تدوین فرهنگ جامع زبان فارسی مورد توجه مؤلفان واقع شود.

کلمات کلیدی
لغات و ترکیبات زبان فارسی , گوهرنامه منظوم , رشیدای عباسی , سده دهم , نسخه خطی جواهرالاسرار.

• توسی، خواجه نصیر الدین. (1348). تنسوخ‌نامه ایلخانی. تصحیح و مقدمه و تعلیقات مدرس رضوی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران (چاپخانه زر)، ص211 و ص144.
• جواهر الاسرار موجود در نسخه منحصر به فرد کلیات رشیدای عباسی به شماره 5566 کتابخانه ملی ملک.
• حصاری، میر هدایت. (1384). تذکره ساقینامه سرایان آذربایجان. انتشارات تابان، صص81-94.
• خلف تبریزی، محمد حسین(1342). برهان قاطع. به اهتمام دکتر محمد معین. جِ 3. چاپِ دوم. کتابفروشی ابن سینا.
• خیام پور، عبدالرسول(1376). فرهنگ سخنوران. جِ اول. انتشارات طلایه.
• دشتکی، محمد بن منصور(1386). گوهرنامه. تصحیح منوچهر ستوده. مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ص207.
• دهخدا، علی اکبر(1377). لغتنامه. موسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران. چاپ دوم از دورۀ جدید.
• راستگو، سید محمد و دیگران(1401). «معرفی و متن شناسی نسخه خطی جواهرالاسرار رشیدای تبریزی»، سبک شناسی نظم و نثر، دوره 15، شماره پیاپی 75، صفحات 65-83.
• رضایی، احترام و سکینه غلامپور دهکی(1402)، «لعل سهرابکی گزارشی نویافته از نشان خاندان رستم»، پژوهشنامه ادب حماسی، شماره 35، صفحات 97-116.
• زاوش، محمد(1348). کانی شناسی قدیم. بنیاد فرهنگ ایران. چاپخانۀ خرمی، صص 225-233.
• صفی پوری شیرازی، عبدالرحیم بن عبدالکریم(1390). منتهی الارب فی لغه العرب. تصحیح و تعلیق: محمدحسن فؤادیان. علیرضا حاجیان نژاد. مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران.
• طباطبایی، نسرین،(1388). واژه نامۀ توصیفی طلا و جواهر سازی. با همکاری انوشه حسابی. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،
• عمید، حسن(1389). فرهنگ عمید. ویرایش فرهاد قربان زاده. ناشر: اشجع.
• غفوری، محمد. (1386). «تأثیر فرهنگی هند در دانش مسلمانان در سده های نخستین اسلامی». مجله تاریخ اسلام. شماره 32، صص123-146.
• کاشانی، ابوالقاسم عبدالله(1385). عرایس الجواهر و نفایس الاطایب. به کوشش ایرج افشار. نشر المعی.
• گلچین معانی، احمد. (1359). تذکره پیمانه. انتشارات دانشگاه تهران، صص184-197.
• محمد بن منصور(1355). گوهر نامه. به کوشش منوچهر ستوده. تهران. فرهنگ ایران زمین، صص364-365.
• محمد ویس، احمد. (1394). آشنایی زدایی از منظر پژوهش های سبک شناختی. ترجمه شهریار نیازی و سعدالله همایونی. انتشارات دانشگاه تهران، ص49.
• مستوفی، حمدالله(1362). نزهه القلوب. به اهتمام و تصحیح گای لیسترانج. چاپخانۀ ارمغان، ج3، ص138.
• مصاحب، غلامحسین(1345). دایره المعارف فارسی. جِ 3. چاپ سهامی کتابهای جیبی (وابسته به موسسۀ انتشارات امیر کبیر).
• نصرآبادی، محمد طاهر. (1378). تذکره الشعرا. مقدمه و تصحیح و تعلیقات محسن ناجی نصرآبادی. جِ اول. انتشارات اساطیر، صص553-554
• نظامی، محمد ابی البرکات جوهری نیشابوری(1383). جواهر نامه. تصحیح ایرج افشار و محمد رسول دریا گشت. میراث مکتوب.
• نفیسی(ناظم الاطباء)، علی اکبر(1355). فرهنگ نفیسی. انتشارات خیام.