فصلنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 12، شماره 1، بهار 98 ، شماره پی در پی 43

فواید سفینۀ صائب در تصحیح دیوان سنایی

صفحه (63 - 83)
ابوالقاسم رادفر (نویسنده مسئول)، رضا خبازها
تاریخ دریافت مقاله : زمستان 96
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : بهار 97

چکیده
سفینۀ صائب گزیده ای درخشان از سروده های سرایندگان دوره های گوناگون ادب فارسی است که صائب تبریزی گرد آورده است. این مجموعه، علاوه بر آنکه پسند و سلیقۀ بزرگترین شاعر سبک هندی و تا حدودی دیگر ادب‌دوستان روزگار صفوی را نشان میدهد، ضبطهای فراوانی را از برخی دفاتر شعر در بر دارد که در نسخه های موجود آن دیوانها نیست، اما پذیرفتنی است و حتی گاهی برای تصحیح آن نسخه ها بسیار ضروری و کارگشاست. گویا صائب، به سبب ملک‌الشعرایی دربار صفویان و نیز راه یافتن به دربار ظفرخان احسن در کابل و شاهجهان در رکن، به نسخه های معتبر و ارزشمندی دست یافته است که اکنون در دست نیست. این سفینه با گزیده ای از دیوان سنایی آغاز میشود و در 488 بیت این بخش، 78 بیت را میبینیم که: 1. در تصحیح مدرس رضوی و دیگران و گاه حتی نسخۀ کابل صورتی مغلوط و ناپذیرفتنی داشته است و ضبط صائب از آنها با توجه به قراین سبکی (زبانی، وزنی، قافیگی، معنایی و صناعات ادبی) درست مینماید و اکثراً با پیدا شدن نسخه های قدیم و معتبر، در تصحیح برزگر خالقی اصلاح شده است یا 2. ضبط صائب با توجه به سبک شعر سنایی و دورۀ خراسانی و دیگر ابیات شعر بسیار پذیرفتنی‌تر است یا 3. رباعیاتی را میبینیم که در تصحیح مدرس نیست، اما اینها نیز اکثراً در چاپ برزگر یا جنگ رباعیات میرافضلی هست. نوشتۀ حاضر به بررسی و مقایسۀ ضبط این ابیات در سفینۀ صائب و چاپها و نسخه های خطی دیوان سنایی میپردازد.

کلمات کلیدی
سفینۀ صائب , تصحیح دیوان سنایی , قراین سبکی , مدرس رضوی , برزگر خالقی

• ابدع البدایع، محمدحسین شمس‌العلمای گرکانی (1377)، به اهتمام حسین جعفری، تبریز: احرار تبریز.
• المعجم فی معاییر اشعار العجم، شمس قیس رازی (1360)، به تصحیح مدرس رضوی، تهران: زوار.
• براهین العجم، محمدتقی سپهر (1383)، با حواشی و تعلیقات جعفر شهیدی، تهران: دانشگاه تهران.
• «بررسی انتقادی دست‌نوشت کلیات سنایی متعلق به کتابخانۀ عمومی کابل»، مسعود راستی‌پور (1394)، در اوراق عتیق، ج 4، به اهتمام محمدحسین حکیم، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، صص 251ـ275.
• «بررسی انتقادی غزلهای سنایی»، مسعود راستی‌پور (دی 1391)، در کتاب ماه ادبیات، ش 69 (پیاپی 183)، صص 12ـ25.
• تازیانه‌های سلوک، محمدرضا شفیعی کدکنی (1372)، تهران: آگاه.
• جنگ رباعی: بازیابی و تصحیح رباعیات کهن پارسی، سید علی میرافضلی (1394)، تهران: سخن.
• حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه، سنایی غزنوی (1383)، به تصحیح و تحشیۀ مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.
• در اقلیم روشنایی: تفسیر چند غزل از حکیم سنایی غزنوی، محمدرضا شفیعی کدکنی (1373)، تهران: آگه.
• دیوان انوری، محمد بن محمد انوری (1376)، 2 ج، به اهتمام مدرس رضوی، تهران: علمی و فرهنگی، 1376.
• دیوان حافظ، شمس‌الدین محمد حافظ (1385)، به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران: زوار.
• دیوان حکیم سنایی، مجدود بن آدم سنایی (1393)، 2 ج، به ‌کوشش محمدرضا برزگر خالقی، تهران: زوار.
• دیوان حکیم ابوالمجد مجدود بن آدم سنایی غزنوی، سنایی (1380)، به ‌سعی و اهتمام مدرس رضوی، تهران: سنایی.
• دیوان حکیم سنایی، سنایی (1336)، به کوشش مظاهر مصفا، تهران: امیرکبیر.
• دیوان خاقانی شروانی، افضل‌الدین بدیل بن علی خاقانی (1382)، به کوشش ضیاءالدین سجادی، تهران: زوار.
• سفینۀ صائب (بر اساس نسخۀ خطی کتابخانۀ دانشگاه اصفهان به شمارۀ 10775)، محمدعلی صائب تبریزی (1385)، به کوشش صادق حسینی اشکوری، اصفهان: دانشگاه اصفهان؛ قم: مجمع ذخایر اسلامی.
• غزلهای حکیم سنایی غزنوی، سنایی (1386)، به تصحیح یدالله جلالی پندری، تهران: علمی و فرهنگی.
• فرهنگ فشردۀ سخن، به سرپرستی حسن انوری (1382)، 2 ج، تهران: سخن.
• فنون بلاغت و صناعات ادبی، جلال‌الدین همایی (1370)، تهران: هما.
• کلیات اشعار حکیم سنایی غزنوی: چاپ عکسی، سنایی (1356)، به کوشش علی‌اصغر بشیر، کابل: بیهقی.
• دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغت‌نامه فارسی، زیر نظر محمد معین و جعفر شهیدی، تهران، دانشگاه تهران: روزنه.
• منطق‌الطیر، فریدالدین محمد بن ابراهیم عطار نیشابوری (1383)، به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
• «نقد تصحیح دیوان حکیم سنایی»، مسعود راستی‌پور (پاییز و زمستان 1394)، فصلنامۀ تقد کتاب ادبیات، ش 3ـ4.