ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 1، فروردین 1401 ، شماره پی در پی 71

سبک‌شناسی اشعار فارسی مرتضی‌قلی‌خان شاملو

صفحه (1 - 16)
عبدالرضا سیف (نویسنده مسئول)، لیلا ممی‌پور کلخوران
تاریخ دریافت مقاله : آذر 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : دی 1400

چکیده

زمینه و هدف: مرتضی‌قلی‌خان شاملو یکی از رجال حکومتی، ادبی و فرهنگی عصر صفوی است و ازآنجاکه در زمرۀ پیشگامان و سرآمدان خط شکسته است، بیشتر به جنبۀ خوشنویس بودن او توجه شده است و شرح احوال و آثار وی در کتابهای تاریخ ادبیات ذکر نشده است. مرتضی‌قلی‌خان دو دیوان شعر به زبانهای فارسی و ترکی دارد. خود وی تعداد ابیات دیوانش را قریب به بیست هزار بیت عنوان کرده است. در این پژوهش قصد داریم با بررسی سبک شعر او جایگاه ادبی وی را مشخص کنیم.

روش مطالعه: در مقالۀ حاضر بر اساس مطالعات کتابخانه ای و با روش توصیفی ـ تحلیلی، به بررسی و تحلیل ویژگیهای سبکی اشعار فارسی مرتضی‌قلی‌خان شاملو پرداخته شده است.

یافته ها: اغلب مضامین رایج در سبک هندی در شعر مرتضی‌قلی‌خان وجود دارد. ازآنجاکه او به کتابت دیوان شعرای پیشین و همعصر خود میپرداخته، تأثیر شعر شاعرانی چون خاقانی، نظامی، سعدی، مولوی، حافظ، بابافغانی، و ملامحسن فیض کاشانی در شعر او نمایان است.

نتیجه گیری: زبان اغلب اشعار مرتضی‌قلی‌خان شاملو، ساده و به دور از تکلفات شاعرانه است. او خود میگوید در غزل پیرو سبک صائب تبریزی است، اما در برخی موارد اشعار او گواه آن است که به شعر کسانی چون بیدل دهلوی و کلیم کاشانی نیز توجه خاصی داشته است. بااین حال همۀ عناصر سبک هندی در شعر مرتضی‌قلی‌خان وجود دارد، اما آنچه شعر او را از شعر همعصران وی متمایز میکند، بهره ‌گیری از اصطلاحات و تعبیرات مربوط به خوشنویسی و فن کتابت است که گاه با زبانی ساده و گاه پیچیده دستمایۀ خیال‌پردازیهای شاعرانه او شده است.

کلمات کلیدی
مرتضی‌قلی‌خان شاملو , سبک هندی , شعر عصر صفوی , سبک‌شناسی.

• انوری، حسن. (1381). فرهنگ بزرگ سخن. تهران: سخن.
• بابافغانی شیرازی. (1340). دیوان. تصحیح احمد سهیلی خوانساری. تهران: اقبال.
• بیانی، مهدی. (1358) احوال و آثار خوشنویسان با نمونه هایی از خطوط خوش. به کوشش حسین محبوبی اردکانی. جلد4. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• حسن‌پور آلاشتی، حسین. (1384). طرز تازه: سبک‌شناسی غزل سبک هندی. تهران: سخن.
• شاملو، مرتضی‌قلی. (1310ق). دیوان مرتضی‌قلی شاملو، شماره4586. نسخه خطی کتابخانه و موزۀ ملی ملک.
• شاملو، مرتضی‌قلی. (1382). جنگ مرتضی‌قلی شاملو. گردآوری در سال 1069ق. (فاکسی‌میله) نسخه شناسی و فهرست‌نگاری از ایرج افشار، احمد منزوی. تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
• شاملو، مرتضی‌قلی‌خان. (1263ق). دیوان مرتضی. شماره 4605. نسخه خطی کتابخانه و موزۀ ملی ملک.
• شاملو، مرتضی‌قلی‌خان. (بی‌تا الف). دیوان. شماره 5111. نسخه خطی کتابخانه و موزۀ ملی ملک.
• شاملو، مرتضی‌قلی‌خان. (بی‌تا ب). مجموعه دیوان حسن و مرتضی. ف 2517. نسخه آقای حاج سید ابوالفضل سعیدی ریحان یزدی.
• شاملو، مرتضی‌قلی‌خان. (بی‌تا ج). جنگ شعر. شمارۀ 60182. نسخه خطی مجلس شورای اسلامی.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1371). شاعر آینه ها: بررسی سبک هندی در شعر بیدل. چاپ سوم. تهران: آگاه.
• شمیسا، سیروس. (1385). بیان. ویراست 3. تهران: میترا.
• صفا، ذبیح‌الله. (1373). تاریخ ادبیات در ایران. ج5. چاپ نهم. تهران: فردوس.
• گروه نویسندگان. (1383). خوشنویسی (مصور). ترجمۀ گروه مترجمان (امیرکبیر). زیر نظر پیمان متین. تهران: امیرکبیر.
• مرتضی‌قلی‌خان. (بی‌تا). جنگ شعر. شاملو، شمارۀ 5111. نسخه خطی مجلس شورای اسلامی.
• منزوی، احمد. (1372). جنگ مرتضی‌قلی‌خان شاملو (متعلق به کتابخانۀ مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی)». کلک. بهمن و اسفند. شمارۀ 47 و 48.
• نصرآبادی، محمدطاهر. (1378). تذکره نصرآبادی. مقدمه تصحیح و تعلیقات محسن ناجی نصرآبادی. تهران: اساطیر.
• نفیسی، سعید. (1363). تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی. تهران: فروغی.