ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 3، خرداد 1400 ، شماره پی در پی 61

سبک‌شناسی اشعار عاشورایی اهلی شیرازی، بابافغانی شیرازی و فضولی بغدادی

صفحه (123 - 141)
سمایه پروائیان ، احمدرضا نظری چروده (نویسنده مسئول)، حمید نگارش
تاریخ دریافت مقاله : تیر 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مهر 1399

چکیده
زمینه و هدف: مرثیه دراصطلاح بمعنای سرودن شعر در رثای شخص است و از نخستین ادوار شعر فارسی وجود داشته است. این گونۀ ادبی در عصر صفوی با حادثۀ کربلا پیوند خورد و رفته رفته بصورت یک فرهنگ استوار درآمد. از آن زمان شاعران شیعی به سرودن اشعار مذهبی، بویژه اشعار عاشورایی و شرح جزئیات وقایع آن پرداختند. اهلی شیرازی، بابافغانی شیرازی و فضولی بغدادی، ازجمله شاعران بزرگ عصر صفوی هستند که در رثای امام‌حسین(ع) و شهیدان کربلا اشعار شورانگیزی سروده اند. در این پژوهش 318 بیت از اشعار عاشورایی شاعران مذکور از دیدگاه سبک‌شناسی بررسی و سبک آنها، با تحلیل آماری داده ها، در سه سطح ادبی، زبانی و فکری پژوهیده شده است.
روش مطالعه: روش تحقیق در این مقاله، توصیفی-تحلیلی و روش گردآوری اطّلاعات، اِسنادی (کتابخانه ای) است. با مراجعه به دواوین سه شاعر، ده شعر رثایی در سوگ امام‌حسین (ع) و یارانش بعنوان جامعۀ آماری این پژوهش گردآوری شد که مجموعاً بالغ بر سیصدوهجده بیت است؛ نگارنده پس از جمع‌آوری اطّلاعات به توصیف سبک‌شناسانۀ ابیات مرثیه ها در سه سطح زبانی، ادبی و فکری دست یازیده و درنهایت نیز تحلیل براساس یافته های استخراج‌شده صورت گرفته است.
یافته ها: هرچند در این مرثیه ها شاعران به صناعات شعری چندان وقعی نمینهند، اهلی شیرازی نسبت‌ به دو شاعر دیگر کاربردهای هنریتری دارد.
نتیجه گیری: در سطح زبانی، اغلب مرثیه ها اوزان سنگین و لحنی آرام و غم‌انگیز دارند. بسامد واژگان عربی و نیز واژه هایی با گفتمان عزاداری عاشورا (مانند کربلا، خون، شهید، غم) در همۀ مرثیه ها چشمگیر است. ساختار نحوی بسیاری از جمله ها بضرورت شعر بهم ریخته، ولی این دگرگونیها در شعر متداول بوده و برجستگی محسوب نمیشود. در سطح فکری نیز همۀ مرثیه ها مؤیّد شیعی‌ بودن شاعران است؛ نسبت‌دادن حادثۀ عاشورا به فلک که نوعی جبرگرایی است، در این اشعار چشمگیر است. مهمترین برآیند پژوهش حاضر آشکار کردن شباهتها و تفاوتهای سبکی مرثیه های این سه شاعر و شناخت دیدگاه آنان درمورد سیّدالشّهدا(ع) است که تزکیۀ روح در چشمۀ زلال سوگواری عاشورا را درپی دارد.

کلمات کلیدی
مرثیه , امام حسین(ع) , سبک‌شناسی , اهلی شیرازی , بابافغانی شیرازی , فضولی بغدادی

• تاریخ ادبیات در ایران، صفا، ذبیح‌الله (1368) 8 مجلد، تهران: فردوس.
• تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، نفیسی، سعید (1363) 2 جلد، تهران: فروغی.
• چشمۀ روشن، یوسفی، غلامحسین (1374) تهران: علمی.
• دیوان اشعار بابافغانی شیرازی، بابافغانی شیرازی (1340) به اهتمام احمد سهیلی خوانساری، تهران: اقبال.
• دیوان فارسی فضولی بغدادی، فضولی بغدادی، محمّدبن سلیمان (1341) به اهتمام پروفسور حسبیه مازی اوغلی، آنکارا: دوستان.
• زندگی و شعر محمد فضولی، مشرف، مریم (1380) تهران: روزنه.
• شعر و ادب فارسی، مؤتمن، زین‌العابدین (1364) تهران: زرّین.
• فرهنگ بزرگان اسلام و ایران، تفضّلی، آذر و فضائلی جوان، مهین (1372) مشهد: آستان قدس رضوی.
• کلیات اشعار مولانا اهلی شیرازی، اهلی شیرازی، محمّدبن یوسف (1344) به کوشش حامد ربّانی، تهران: کتابخانۀ سنایی.
• کلیات سبک‌شناسی، شمیسا، سیروس (1374) تهران: فردوس.