فصلنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 12، شماره 4، زمستان 98 ، شماره پی در پی 46

سبک شناسی انتقادی قصّه های عامیانۀ ایرانی (ایدئولوژی نهفته در قصّه)

صفحه (41 - 61)
محبوبه خراسانی(نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : بهار 97
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : تابستان 97

چکیده
قصّه، فراگیرترین شکل هنری است و متنوعترین اندیشه ها هم در آن بازتاب می یابد. در این پژوهش به دلیل ویژگی خاص قصه های عامیانه که بیشتر محتوامحور هستند تا زبان محور، به روش تحلیل محتوایی از منظر سبک شناسی انتقادی به ایدئولوژی حاکم بر قصّه ها پرداخته شده، پنج ایدئولوژی بُن شاخص در افسانه ها تحلیل گردیده است. جامعه آماری این تحقیق قصّه های عامیانه ایرانی و نمونه گیری به روش تصادفی از افسانه های عامیانه انجام شده است. این پژوهش در پی نشان دادن آن است که خالقان افسانه ها چگونه به بیان اندیشه های خود پرداخته اند و خوانندگان و شنوندگان قصّه تا چه حد تحت سیطرۀ ایدئولوژی حاکم بر اسطوره ها و افسانه ها قرار گرفته، ناخودآگاه رفتارهای اجتماعیشان شکل میگیرد. نتیجه اینکه، ایدئولوژی به صورت اعتراض شخصیتهای قصّه به وضع موجود و بیان آرزوها و رؤیاهای آنها بازتاب می یابد. ایدئولوژی بُن های استخراج شده در این پژوهش عبارتند از: «ازدواج اوج آمال آدمی است» که تلاش قهرمانان قصّه را برای رسیدن به این کنش روایی نشان میدهد؛ ایدئولوژی بُن «اینجا جای من نیست و باید به جایی بهتر رفت»، آرمان شهر قهرمان را به واسطۀ سفرکردن میسازد؛ تلاش برای حفظ مناسبات قدرت به ایدئولوژی بُن «حذف رقیب به هر قیمت» مینجامد؛ ایدئولوژی بُن «پذیرش ستم» که از بن مایه های تربیتی و اساطیری سرچشمه میگیرد و دست آخر اینکه، ایدئولوژی بُن «بخت تعیین کنندۀ سرنوشت است» به پذیرش راحتتر سختیها و بی عدالتیهای دنیا کمک میکند و در واقع توجیه تنبلی فردی و تفسیر جبر زمانه میتواند باشد.

کلمات کلیدی
سبک فکری , سبک شناسی انتقادی , ایدئولوژی , قصّه های عامیانه , فرهنگ.

• آرمانشهر، مور، تامس (1361)، ترجمۀ داریوش آشوری، نادر افشار نادری، تهران: خوارزمی.
• احیا و تحکیم فرهنگ بومی و نمادسازی ایرانی و اسلامی با محوریت ادبیات فارسی (طرح پژوهشی)، خراسانی، محبوبه (1395)، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف¬آباد. معاونت پژوهش و فناوری.
• افسانه¬های خراسان: اسفراین، خزاعی، حمیدرضا (1382)،ج. 7، مشهد: ماه جان.
• افسانۀ زندگان، حسن¬زاده، علیرضا (1379)، ج. 2، تهران: نشر بقعه.
• اوسنه¬های عاشقی، میهن¬دوست، محسن (1378)، تهران: مرکز
• ایدئولوژی، سبک و گفتمان، فتوحی، محمود (1388)، تارنمای کاروند، قابل دسترسی به نشانی: http://karsi.blogfa.com/post-59.aspx
• ایدئولوژی و گفتمان: درآمدی چندرشته¬ای، ون دایک، تئون ای. (1394)، ترجمۀ محسن نوبخت، تهران: سیاهرود.
• باکره¬های پری¬زاد، میهن¬دوست، محسن (1378)، تهران: توس
• «بدل¬پوشی: آشوب¬سازی در ایدئولوژی، جستاری در باب بدل¬پوشی با نگاهی به افسانه¬های آذربایجان بازنگاشت صمد بهرنگی»، ثمینی، نغمه، سیاوش آقازاده مسرور، احسان دیانی (1389)، دوفصل¬نامۀ جامعه¬شناسی هنر و ادبیات، ش. 2، پاییز و زمستان، صص. 41-70.
• بررسی، توصیف و تفسیر و تحلیل علمی و ادبی امثال و حکم پارسی، پارسا، سید احمد (1382)، شیراز: دانشگاه شیراز.
• «بررسی داستان بچۀ مردم جلال آل¬احمد بر مبنای نظریۀ ایدئولوژی آلتوسر»، تاج¬بخش، پروین و سمیه قاسمی¬پور (1393)، فصل¬نامۀ ادب و زبان، ش. 35، بهار و تابستان، صص. 99-118.
• جامعه¬شناسی در ادبیات فارسی، وحیدا، فریدون (1394)، چ. چهارم، تهران: سمت.
• «جدال قدرت و نمایش در هزارویک¬شب»، ثمینی، نغمه (1383)، فصل¬نامۀ هنر، ش. 61، صص. 48-36.
• چهل افسانۀ خراسانی، بیهقی، حسینعلی (1380)، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
• حکمت متعالیه در اسفار عقلی اربعه، ملاصدرا، صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1392)، 4 ج.، تهران: مولی
• دانشنامۀ نظریه¬های ادبی معاصر، مکاریک، ایرنا ریما (1384)، ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: آگاه.
• درآمدی بر ریخت¬شناسی هزارویک¬شب، خراسانی، محبوبه (1387)، اصفهان: تحقیقات نظری.
• دختر کفش طلا (افسانه¬های خراسان: تربت حیدریه)، خزاعی، حمیدرضا (1380)، ج. 5، مشهد: ماه جان.
• دوازده¬هزار مثل فارسی و سی¬هزار معادل آنها، شکورزاده بلوری، ابراهیم (1387)، چ. سوم، مشهد: به نشر.
• دیوان ناصر خسرو، ناصر خسرو قبادیانی (1382)، تصحیح مجتبی مینوی، چ. هشتم، تهران: افسون.
• «ردپای ایدئولوژی در آثار اولیه محمود دولت¬آبادی»، طاهری، قدرت¬الله (1391)، فصل¬نامۀ پژوهش¬ زبان و ادبیات فارسی، ش. 24، بهار، صص. 125-141.
• ریخت¬شناسی قصه¬های پریان، پراپ، ولادیمیر (1386)، ترجمۀ فریدون بدره¬ای، چ. دوم، تهران: توس.
• سبک¬شناسی، نظریه¬ها، رویکردها و روشها، فتوحی، محمود (1391)، تهران: سخن.
• سبک¬شناسی انتقادی نامه¬های غزالی با رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی، درپر، مریم (1392)، تهران: علم.
• سیب خندان و نار گریان، میهن¬دوست، محسن (1370)، مشهد: فربد.
• شاهنامه، فردوسی، ابوالقاسم (1376)، 9 ج. به کوشش سعید حمیدیان، چ. چهارم، تهران: قطره.
• فرهنگ افسانه¬های مردم ایران، درویشیان، علی¬اشرف و رضا خندان (مهابادی) (1379)، ج. 1، چ. دوم، تهران: کتاب و فرهنگ.
• فرهنگ افسانه¬های مردم ایران، درویشیان، علی¬اشرف و رضا خندان (مهابادی) (1380)، ج. 3، 5، 7، چ. دوم، تهران: کتاب و فرهنگ.
• قصّه¬های ایرانی، انجوی شیرازی، سید ابوالقاسم (1352)، ج.1، تهران: امیرکبیر.
• قصّه¬های ایرانی، انجوی شیرازی، سید ابوالقاسم (1353)، ج.2، تهران: امیرکبیر.
• قصّه¬های صبحی، صبحی (مهتدی)، فضل¬الله (1387)، 2 ج. به کوشش لیما صالح رودسری، تهران: معین.
• «کارکرد ایدئولوژی در لایه¬های سبکی داستان حسنک وزیر»، دلبری، حسن و فریبا مهری (1394)، فصل¬نامۀ متن¬شناسی ادب فارسی، ش. 26، تابستان، صص. 63-78.
• کلیات سبک¬شناسی، شمیسا، سیروس (1386)، تهران: میترا.
• گفتمان¬های قیاس¬ناپذیر، پنیکوک، الستر (1378)، ترجمۀ سید علی اصغر سلطانی، فصلنامه علوم سیاسی، ش. 4، بهار، صص 118-187.
• مفهوم ایدئولوژی، لارین، خورخه (1380)، ترجمۀ فریبرز مجیدی، تهران: وزارت امور خارجه.
• نه کلید، میهن¬دوست، محسن (1378)، تهران: توس
• هزارویک¬شب، تسوجی، عبداللطیف (1386)، 2 ج.، چ. دوم، تهران: هرمس.
• Simpson, Paul (1994), Language, Ideology and Point of View, London & new York: Routledge.