ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 10، دی 1403 ، شماره پی در پی 104

دگرسانی اشعار فارسی در نسخۀ خطی محبوب‌القلوب

صفحه (131 - 153)
داریوش ذوالفقاری (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1403

چکیده

زمینه و هدف: در نسخۀ خطی محبوب‌القلوب با شمارۀ 15 موجود در کتابخانۀ حالت افندی ترکیه اشعار فراوانی موجود است ولی در آن بجز از حکیم فردوسی و حکیم سنایی آن هم یکبار از هر کدام، از شاعر دیگری نام نرفته است و شیوۀ مؤلف نیاوردن نام شاعران است. شاعرانی که از آنها در این کتاب شعر آمده است عبارتند از: فردوسی، ناصر خسرو، انوری، فرخی سیستانی، سنایی، ظهیر فاریابی، خاقانی، ازرقی هروی، رشید وطواط، نظامی، سعدی و مولوی که همگی پیش از قرن هشتم هستند و این نکته با توجه به علاقه مؤلف به ذکر اشعار از شاعران برجسته نشان میدهد که نهایتا کتاب را در اوایل قرن هشتم نوشته است و به همین دلیل است که از شاعران این قرن شعری در آن نیست.

روش پژوهش: دگرسانی کلمات در اشعار متن این نسخه با آثار چاپی معتبر، این پرسش را ایجاد میکند که اشعار در محبوب‌القلوب چه قدر اصالت دارند؟ و آیا ممکن است دلیل دگرسانیها این باشد که مؤلف کتاب اشعار را از حافظه نقل کرده است؟ در جستار پیش رو، برای شرح مسئله، تمامی ابیاتی که با آثار چاپی دگرسانی دارند بررسی شده اند.

یافته ها: اگرچه در موارد معدودی میتوان به دگرسانیهای این نسخه خطی به خاطر دقت نظر نویسنده اعتماد کرد، ولی حدس نزدیک به یقین این است که این نویسنده طبع شعر داشته و به راحتی میتوانسته است در محور جانشینی، کلماتی را از ذهن خود قرار دهد. همچنین اصالت مبانی اخلاقی کتابش برای او مهمتر از اصالت متون به ویژه اشعاری بوده که در ضمن کتاب میآورده است.

نتیجه گیری: بسیاری از دگرسانیهای محبوب‌القلوب اصالت ندارند و نویسنده در نقل شعر که بیشتر از حافظه بوده در آنها تصرف کرده است.

کلمات کلیدی
تصحیح متون , شعر فارسی , نسخۀ خطی محبوب‌القلوب

• قرآن کریم، ترجمۀ ابوالفضل بهرام‌پور.(1391) همراه با شرح لغات در دور صفحه، قم: چاپخانۀ بزرگ قرآن کریم.
• ابن شعبه حرانی، ابومحمد حسن بن علی بن حسین.( 1367). تحف‌العقول، ترجمۀ احمد جنتی. تهران: مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر.
• ازرقی هروی .(1336).دیوان حکیم ازرقی هروی. تصحیح وخط مرحوم علی عبدالرسولی، تهران: دانشگاه تهران.
• افشار، ایرج. (1381). «اصطلاحات خط و کاغذ و نسخه در شعر عصر صفوی». نامۀ بهارستان، سال سوم، شمارۀ 6.
• انوری ابیوردی، اوحدالدین محمد. (1337). دیوان انوری. به اهتمام محمدتقی مدرس رضوی. 2ج، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
• بلخی، قاضی حمید‌الدین عمربن محمود.(1344). مقامات حمیدی. به سعی سید علی‌اکبر ابرقویی. اصفهان: دانشکدۀ ادبیات اصفهان.
• بیهقی نیشابوری کیدری، قطب‌الدین ابوالحسن محمد بن الحسین بن الحسن.(1375). دیوان امام علی علیه السلام. تصحیح، ترجمه ابوالقاسم امامی، چ دوم. تهران: انتشارات اسوه.
• حافظ، شمس‌الدین محمد. (1396). دیوان حافظ، به کوشش بهاء‌الدین خرمشاهی و هاشم جاوید. تهران: انتشارات فرزان روز.
• حسینی، سید محمدتقی.(1393). فهرست دستنویسهای فارسی کتابخانه حالت افندی- استانبول، به سفارش و با همکاری سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و مؤسسۀ فرهنگی بنیاد شکوهی. تهران: منشور سمیر.
• خاقانی شروانی، افضل‌الدین.(1375).دیوان خاقانی. ویراستۀ میرجلال‌الدین کزازی. 2ج. تهران: نشر مرکز.
• خواجه نظام‌الملک، ابوعلی حسن طوسی. ( 1347).سیرالقلوب( سیاست‌نامه).به اهتمام هیبورت دارک.تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
• دهخدا، علی‌اکبر.(1399). لغتنامه دهخدا (نسخه دیجیتال، https:--dehkhoda.ut.ac.ir ) ) براساس نسخه فیزیکی ۱۵ جلدی. انتشار سال ۱۳۷۷. تهران: موسسه لغتنامه دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی دانشگاه تهران.
• رشید وطواط، محمدبن محمد. (1339). دیوان رشیدالدین وطواط. با مقدمه و مقابله و تصحیح سعید نفیسی با کتاب حدایق‌السحر فی دقایق‌الشعر از روی چاپ مرحوم عباس اقبال آشتیانی. تهران: کتابخانۀ بارانی.
• .......................... (1365).مطلوب کل طالب. مقدمه، تصحیح و تعلیق محمود عابدی. تهران: بنیاد نهج‌البلاغه.
• رضایی جواهری،سیدعلی‌محمد .(1396). بیتنمای شاهنامۀ فردوسی. 2جلدی. تهران: انتشارات اطلاعات.
• سعدی شیرازی، مصلح‌ بن عبدالله. ( 1369). گلستان. تصحیح غلامحسین یوسفی. چ دوم. تهران: انتشارات خوارزمی.
• ..................... (1379). کلیات سعدی. تصحیح محمدعلی فروغی و مقابله با دو نسخۀ دیگر. تصحیح بهاءالدین خرمشاهی. چاپ دوم. تهران: انتشارات دوستان.
• سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم. (1341). دیوان حکیم ابوالمجد مجدود بن آدم سنایی غزنوی. به سعی مدرس رضوی. تهران: کتابخانۀ ابن سینا.
• ................ (1382). حدیقهالحقیقه و شریعهالطریقه(فخرینامه).تصحیح مریم حسینی.تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
• شروانی، جمال خلیل.(1375). نزهه المجالس. چهار هزار رباعی برگزیده از سیصد شاعر. چ دوم . به تصحیح محمدامین ریاحی. تهران: انتشارات علمی.
• شیرازی، شرف‌الدین عبدالله.(1338). تاریخ وصّاف. به اهتمام محمدمهدی اصفهانی. تهران: چاپ افست رشدیه.
• ظهیرفاریابی، طاهربن محمد. (1380). دیوان ظهیرالدین فاریابی. تصحیح امیرحسین یزدگردی. به اهتمام اصغر دادبه. تهران: نشر قطره.
• عاملی، محمد بن حسین (شیخ بهایی). (1361). دیوان کامل شیخ بهایی . با مقدمۀ سعید نفیسی. تهران: چکامه.
• غزالی، محمد بن محمد. (1380). کیمیای سعادت. به کوشش حسین خدیو جم. 2 جلد. چاپ نهم. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
• فرخی سیستانی، ابوالحسن علی بن جولوغ. (1311). دیوان حکیم فرخی سیستانی. تصحیح علی عبدالرسولی. تهران: مطبعه مجلس.
• فردوسی، ابوالقاسم .(1374). شاهنامۀ فردوسی. تصحیح ژول مول. با مقدمۀ دکتر امین ریاحی. 3 جلد. چاپ پنجم. تهران: انتشارات سخن.
• .............(1388). شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. 8 جلد. چ دوم. تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
• فریومدی، ابن یمین. ( بیتا). به تصحیح و اهتمام حسینعلی باستانی راد. تهران: انتشارات کتابخانۀ سنایی.
• قبادیانی، ناصر خسرو.(1357). دیوان اشعار حکیم ناصرو خسرو قبادیانی. به اهتمام مجتبی مینوی و مهدی محقق. تهران:مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل.
• مایل‌هروی، نجیب.(1398)،. کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی. 2ج.مشهد: انتشارات بنیاد پژوهشهای اسلامی.
• منشی، نصرالله ابوالمعالی. (1367). ترجمۀ کلیله و دمنه. تصحیح مجتبی مینوی تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• م‍ل‍طی‍وی‌، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ غ‍ازی‌.(1393). مرزبان‌نامه بزرگ(روضه العقول). به تصحیح فتح‌الله مجتبایی،‌ غلامعلی آریا با همکاری فتانه کهوند. تهران: خوارزمی.
• .............،(1383). روضه العقول. ب‍ه ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ و ت‍ح‍ش‍ی‍ه م‍ح‍م‍د روش‍ن‌، اب‍وال‍ق‍اس‍م‌ ج‍ل‍ی‍ل‌پ‍ور. ت‍ه‍ران‌: ف‍ره‍ن‍گ‍س‍ت‍ان‌ زب‍ان‌ و ادب‌ ف‍ارس‍ی‌، ن‍ش‍ر آث‍ار.
• مولوی، جلال‌الدین محمد بن محمد.( 1388).غزلیات شمس تبریز. مقدمه، گزینش و تفسیر محمدرضا شفیعی کدکنی. 2 جلد در یک مجلد. تهران: انتشارات سخن.
• نسخۀ خطی محبوب القلوب. شمارۀ 15 .کتابخانه حالت افندی ترکیه.
• نظامی گنجه ای، الیاس بن یوسف.(1335). کلیات دیوان حکیم نظامی گنجه ای. تصحیح وحید دستگردی. تهران: انتشارات امیرکبیر.
• وراوی‍ن‍ی‌، س‍ع‍دال‍دی‍ن.‌ (1389). مرزبان‌نامه. ب‍ه ک‍وش‍ش‌ خ‍ل‍ی‍ل‌ خ‍طی‍ب‌‌ره‍ب‍ر.چاپ پانزدهم. ت‍ه‍ران‌: ص‍ف‍یع‍ل‍ی‍ش‍اه .‬‬
• ‌ ...........،(1376)، مرزبان‌نامه . ب‍ا م‍ق‍اب‍ل‍ه و ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ و ت‍ح‍ش‍ی‍ه م‍ح‍م‍د روش‍ن‌. وی‍رای‍ش‌ دوم. ت‍ه‍ران: اس‍اطی‍ر.
• ................ (بیتا). مرزبان‌نامه.به تصحیح و تحشیۀ محمد بن عبدالوهّاب قزوینی. تهران: انتشارات کتابخانۀ صدر تهران.