ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 7، مهر 1400 ، شماره پی در پی 65

جلوه های صبح و سحر در ادبیات منظوم ایران

صفحه (137 - 155)
کامبیز فتحی لوشانی ، شکراله پورخالص (نویسنده مسئول)، خدابخش اسدالهی
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1399

چکیده

زمینه و هدف: عوامل طبیعت از دیر باز مورد توجّه بسیاری از شعرای زبان فارسی بوده است. در این میان، صبح و سحر بخاطر ظرفیتهای زیبایی شناسانه، هنری و معنایی بیش از دیگر عوامل در شعر شاعران بتصویر کشیده شده است. این پژوهش بر آن است به بررسی کاربرد این واژه ها از نظر ترکیبهای اضافی، استعاری و تصاویر شعری، در شعر شاعران بزرگ زبان فارسی تا قرن هشتم بپردازد.

روش مطالعه: در این پژوهش با روش تحلیل نظری و مطالعۀ کتابخانه ای به بررسی کاربرد واژۀ صبح و سحر در ابعاد مختلف در شعر شاعران بزرگ زبان فارسی چون رودکی، فردوسی، منوچهری، ناصرخسرو، مسعودسعد سلمان، خیام، سنایی، انوری، خاقانی، نظامی، عطار، مولوی، و سعدی پرداخته است.

یافته ها: تصویر صبح و سحر در شعر شاعران زبان فارسی، ابتدا بصورت واقع گرایانه و زیبایی شناسانه بوده ولی بعد از راهیابی عرفان به زبان شعر که سنایی آن را شروع کرد، صبح و سحر نیز بواسطۀ خلوت شبانه و زمان مکاشفات و تجلیّات عارفانه و از طرفی، قرار دادن ظرفیّت زمانی دعا و مناجات و استغفار در قرآن، بسامد بالایی در شعر عرفانی پیدا کرد. بعد از سنایی در میان شعرا خاقانی، مولوی، و حافظ بیشترین کاربرد معنایی و استعاری را با صبح و سحر بکار برده اند.

نتیجه گیری: این واژه ها ابتدا بواسطۀ شعر عرفانی در زبان فارسی گسترش پیدا کرده و در نهایت هم در سطح معنایی و هم در سطح زبانی باعث گسترش واژگانی و غنای زبان فارسی شده اند تا جایی که کمتر شاعری را میتوان یافت که به تصویرسازی با این واژه نپرداخته باشد.

کلمات کلیدی
صبح , سحر , نور , شعر فارسی , ادبیات منظوم

• قرآن کریم
• آیین زروانی، جلالی مقدم، مسعود (1384) تهران: امیرکبیر.
• آیین میترا، ورمازرن، مارتن (1372) ترجمۀ بزرگ نادرزاد، تهران: چشمه.
• بررسی ارتباط انسان با طبیعت در شعر، پارساپور، زهرا (1391) مجلۀ ادب فارسی، (9) 2، صص 99-77.
• بررسی تطبیقی وصف صبح در شاهنامه و تاریخ جهانگشا، میر، محمد و کیجی، زهرا (1392) همایش انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران، دورۀ 8.
• بررسی صبح در شعر نیما، صدیقی، احمد (1388) ادبیات معاصر و انقلاب اسلامی، (2) 23، صص 27-30.
• بزم دیرینه عروس، (1393) شرح گزیده اشعار خاقانی، معصومه معدن کن، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
• بوستان، سعدی شیرازی، مشرف‌الدین (1372) به تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی.
• تاریخ جامع ادیان، بایرناس، جان (1386) ترجمۀ علی‌اصغر حکمت، تهران: علمی و فرهنگی.
• ثنای سنایی، حسینی، مریم (1388) تهران: خانۀ کتاب.
• حدیقه‌الحقیقه و شریعه الطریقه، سنایی، مجدودبن آدم (1387) به تصحیح تقی مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.
• خسرونامه، عطار نیشابوری، فریدالدین (1355) تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران: زوّار.
• دیوان اشعار، انوری ابیوردی (1364) (جلد 1 و 2)، تهران: علمی و فرهنگی.
• دیوان اشعار، حافظ شیرازی، لسان‌الغیب (1392) شرح خلیل خطیب رهبر، تهران: صفی علیشاه.
• دیوان اشعار، سنایی، مجدودبن آدم (1385) تصحیح تقی مدرس رضوی، تهران: نگاه.
• دیوان اشعار، عطار نیشابوری، فریدالدین (1362) به تصحیح تقی تفضّلی، تهران: علمی و فرهنگی.
• دیوان اشعار، فرخی سیستانی (1363) به تصحیح محمد دبیرسیاقی، تهران: زوّار.
• دیوان اشعار، قبادیانی، ناصرخسرو (1367) تصحیح مجتبی مینوی، تهران: دنیای کتاب.
• دیوان اشعار، مسعود سعد سلمان، (1362) تصحیح رشید یاسمی تهران: امیرکبیر.
• دیوان اشعار، منوچهری دامغانی (1370) به تصحیح محمد دبیرسیاقی، تهران: زوّار.
• دیوان شمس، مولوی، جلال‌الدین محمد (1360) تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.
• دیوان غزلیات، سعدی شیرازی، مشرف‌الدین (1373) شرح خلیل خطیب رهبر، جلد اوّل و دوم، تهران: مهتاب.
• ریک ودا، (1385) به تصحیح رضا جلالی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
• سبک شناسی، فتوحی، محمود (1392) تهران: سخن.
• سعدی، شب و بیخوابی، سنچولی، احمد (1396) پژوهشنامۀ ادب غنایی، (29) 15، صص 128-107.
• شاهنامه، فردوسی، ابوالقاسم (1387) به تصحیح سعید حمیدیان، تهران: قطره.
• صهبای خیال، اردلان جوان، سیدعلی (1392) (تصویرهای زیبا در شعر خاقانی)، مشهد: آستان قدس رضوی.
• کلیات خمسۀ نظامی، نظامی گنجوی، الیاس‌بن یوسف (1372) به تصحیح حسن وحید دستگردی، به اهتمام پرویز باباجی، تهران: نگاه.
• گزیده اشعار خاقانی (1373) شرح عباس ماهیار، تهران: قطره.
• گزیده اشعار مسعود سعد (1379) حسین لسان، تهران: علمی و فرهنگی.
• گزیدۀ اشعار رودکی (1373) انتخاب و شرح جعفر شعار و حسن انوری، تهران: علمی.
• گزیدۀ قصاید سعدی، سعدی شیرازی، مشرف‌الدین (1370) به انتخاب و شرح حسن انوری، تهران: علمی.
• گزیدۀ مثنوی، مولوی، جلال‌الدین محمد (1371) به انتخاب محمد استعلامی، تهران: علمی.
• گمشدۀ لب دریا، پورنامداریان، تقی (1392) تهران: سخن.
• مثنوی معنوی، جلال‌الدین محمد (1373) تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، تهران: علمی.
• مفلس کیمیافروش، شفیعی کدکنی، محمدرضا (1372) تهران: سخن.
• نقد ادبی، زرین کوب، عبدالحسین (1392) تهران: سخن.