ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 1، فروردین 1401 ، شماره پی در پی 71

جایگاه صحو و سکر در طریقت صفوی

صفحه (87 - 101)
علیرضا حاجی صادقیان نجف‌آبادی ، علی فتح‌اللهی (نویسنده مسئول)، محمدرضا ابویی مهریزی
تاریخ دریافت مقاله : بهمن 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اردیبهشت 1400

چکیده

زمینه و هدف: سُکر و صَحو، دو گونه مشی و حال صوفیانه است که از آنها به مستی و هشیاری نیز تعبیر میشود. سکر، حالت وجد صوفیانه و غرق شدن سالک را در محبت الهی نشان میدهد و صحو هوشیاری صوفی در مرتبتی قبل از سکر و یا پس از آن است که سالک در آن صورتِ بشری دارد. بر سر موضوع تقدم این دو حال، میان صوفیان اختلاف است. شیخ صفی‌الدین اردبیلی از پیروان جنید و قائل به تقدم صحو بر سکر بود. با آنکه شیخ اهل صحو بود، با سکر در قالب وجد و سماع نیز بیگانه نبود. پیروان شیخ صفی هم بر مکتب او بودند و این حال میان پیروان فرزندان و نوادگان شیخ صفی تا دوران خواجه علی پیش رفت. اما پس از آن تحولی در این مفهوم روی داد و «صوفی»، در مکتب شیخ صفی، به مرور، مفهوم دیگری پیدا نمود. پژوهش حاضر در پی یافتن علت این تحول و چگونگی آن است.

روش مطالعه: نتایج این پژوهش به روش توصیفی بر مبنای منابع کتابخانه ای از منابع عرفانی و تاریخی بدست ‌آمده است.

یافته ها: یافته های این پژوهش نشان میدهد گرایش صفویان به قدرت و تلاش ایشان در این مسیر به تحول مفهوم این دو حال کمک کرد و با به حکومت رسیدن صفویان و ضرورت ملک‌داری و ایجاد نهادهای اداری، در آغاز تأسیس دولت صفوی، بمرور رفتار صوفیانه توسط نهادهای حکومتی و نیز دستگاه دینی محدود شد تا اینکه در اواخر سلطنت صفویان این محدودیت به اوج خود رسید.

نتیجه گیری: سکر و صحو که دو حالت صوفیانه بود، میان صفویان هم با اندکی اختلاف در تقدم و تأخر آنها، رایج بود و این روش تا دورانی که شیوخ صفویه گرایش به قدرت سیاسی پیدا نکرده بودند رعایت میشد اما پس از آن بمرور به فراموشی سپرده شد و با روی کار آمدن سلطنت صفویه ضرورتهایی ایجاد شد تا صفویان در حذف و کنار گذاشتن این آداب جدیت به خرج دهند.

کلمات کلیدی
سکر , صحو , شیخ صفی‌الدین , طریقت صفوی , شریعت صفوی

• احسن التواریخ، روملو، حسن بیگ (1357) تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: بابک.
• اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید، میهنی، محمدبن منور (1377) تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، جلد اول، تهران: آگه.
• تاریخ ایران کمبریج، دورۀ صفویان، رویمر، هـ. ر. و دیگران (1388) ترجمۀ یعقوب آژند، تهران: جامی.
• تاریخ تصوف در اسلام، غنی، قاسم (1383) تهران: زوار.
• تاریخ مغول، اقبال آشتیانی، عباس (1364) تهران: امیرکبیر.
• جایگاه سکر و صحو در مکتب عرفانی بغداد و خراسان، میرباقری فرد، سید علی اصغر و رضایی، مهدی (1389) زبان و ادب دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه کرمان، دورۀ جدید، شمارۀ 28، صص 329 -359.
• جستجو در تصوف ایران، زرین‌کوب، عبدالحسین، (1369)، تهران: امیرکبیر.
• حدیقه الشیعه، مقدس اردبیلی، احمدبن محمد (بی تا) به کوشش حسین فشاهی، تهران: انتشارات علمیۀ اسلامیه. دنبالۀ جستجو در تصوف ایران، زرین‌کوب، عبدالحسین، (1369)، تهران: امیرکبیر.
• رسالۀ قشیریه، قشیری، عبدالکریم بن هوازن (1387) ترجمۀ ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: زوار.
• سرچشمۀ تصوف در ایران، نفیسی، سعید، (1343) تهران: کتاب‌فروشی فروغی.
• سلسله النسب صفویه، پیرزادۀ زاهدی، حسین بن ابدال (1343) تصحیح ادوارد براون، برلین: چاپخانۀ ایرانشهر.
• شرح اصطلاحات تصوف، گوهرین، سیدصادق (1382) ده جلد، تهران: زوار.
• شهر، سیاست و اقتصاد در عصر ایلخانان، رضوی، سید ابوالفضل (1390) تهران: امیرکبیر.
• صفوه الصفا، ابن‌بزار، درویش توکل بن اسماعیل (1373) تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، اردبیل: ناشر مصحح با همکاری هیئت اردبیل شناسی.
• عالم‌آرای صفوی، مؤلف گمنام (1363) به کوشش یدالله صفری، تهران: اطلاعات.
• فرهنگ لغات و تعبیرات عرفانی، سجادی، سیدجعفر (1373) تهران: طهوری.
• کشف المحجوب، هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان (1336) تصحیح والنتین ژوکوفسکی، تهران: امیرکبیر.
• گلستان، سعدی، مصلح الدین (1386) با مقدمه و شرح حسن احمدی گیوی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
• مثنوی، مولوی، جلال الدین محمد (1387) تصحیح عزیزالله کاسب، تهران: گلی.
• مقدمه، ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد (1369) ترجمۀ محمد پروین گنابادی، جلد دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
• مهاجرت علمای شیعه از جبل عامل به ایران، فرهانی منفرد، مهدی (1388) تهران: امیرکبیر.
• مؤلفه‌های سکر در متون عرفانی، سلطانی، بهروز و یوسف پور، محمدکاظم (1396) کاوش نامه، شمارۀ 35، صص 31 -60.
• نامۀ آل سامان، شعردوست، علی اصغر و سلیمانی، قهرمان (1378)، مجموعه مقالات مجمع علمی تمدن و تاریخ و فرهنگ سامانیان، تهران: مجمع.