ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 7، مهر 1403 ، شماره پی در پی 101

تحلیل و واکاوی زبان عرفانی و نمادین عطّار در حکایتهای اسرارنامه

صفحه (233 - 251)
لیلا فخری ، محمدعلی آتش‌سودا (نویسنده مسئول)، سید محسن ساجدی‌راد
تاریخ دریافت مقاله : آذر 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اسفند 1402

چکیده

زمینه و هدف: یکی از اصلیترین دشواریهای عارف در مواجهه با تجارب عرفانی، ناتوانی در بیان تجربه های زیستۀ خویش در عوالم معنوی و شهودی است. شعر عرفانی از طریق زبان خاص و ساختاری استوار به بیان معانی رمزی و نمادین میپردازد. در این پژوهش برانیم تا با تکیه بر زبان نمادین و عرفانی عطّار بتحلیل و واکاوی نمادهای موجود در اسرارنامه بپردازیم.

روش پژوهش: شیوۀ پژوهش در این جستار بصورت توصیفی تحلیلی برمبنای مطالعات کتابخانه ای و روش سندکاوی از میان حکایتهای نمادین اسرارنامۀ عطّار میباشد. در این پژوهش نمونه ها بشیوۀ تصادفی و بصورت سیستماتیک انتخاب شده اند.

یافته های پژوهش: دستاورد این پژوهش نشان میدهد که نمادهای بکار رفته در حکایتهای اسرارنامه از نظر موضوعی به حیطه نمادهای مربوط به حوزۀ عرفان و تصوّف تعلّق دارد و کارکرد آن عینیّت بخشیدن این آموزه ها و مفاهیم با زبانی ساده و روان و بصورت نمادین میباشد.

نتایج پژوهش: نتایج پژوهش نشان میدهد که در اسرارنامه نمادها ساده و قابل فهم هستند و خاستگاه آنها بیشتر حوزۀ انسان و اجسام را دربر میگیرد. نمادهای انسانی از جمله پادشاه، غلام، عاشق، معشوق، عارف، پیر، مراد، مرید بصورت قابل توجّهی استفاده شده اند. در اکثر این حکایتها عطّار به مفاهیمی از جمله فقر، فنا، ترک دنیا، برداشتن حجاب، مبارزه با نفس و ترک تعلقات اشاره داشته است. با توجّه به غلبۀ موضوع عرفان و تصوّف در این حکایتها، نمادهای حوزۀ عرفانی گاه در حالت تقابلی و قرار گرفتن دو قطب در برابر یکدیگر نیز مورد توجّه قرار گرفته است.

کلمات کلیدی
اسرارنامه , زبان عرفانی , حکایت , عطّار , نمادپردازی.

• قرآن کریم. ترجمه: بهاءالدین خرمشاهی.
• استیس. وت (1361). عرفان و فلسفه. بکوشش بهاءالدین خرمشاهی. چاپ دوم. تهران: سروش، صص 297 298.
• اشرف زاده. رضا (1382). عطّار و دیگران. مشهد: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، ص 120.
• انصاری. خواجه عبدالله (1396). طبقات‌الصوفیه. به کوشش: محمّد سرور مولایی. چاپ سوم. تهران: توس، ص 59.
• براهنی. رضا (1362). قصّه نویسی. چاپ سوم. تهران: نشر نو، ص 40.
• پراودفوت، وین (1382). تجربه دینی. ترجمه و توضیح: عباس یزدانی. چاپ سوم. تهران: طه، ص 183.
• پورنامداریان. تقی (1382). دیدار با سیمرغ (شعر، عرفان و اندیشه های عطّار). چاپ سوم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ص 252.
• جرجانی. علی بن محمّد (1368). التعریفات. ج 1. چاپ سوم. تهران: ناصرخسرو، ص 25.
• جیمز. ویلیام (1391). تنوع تجربۀ دینی. ترجمه: حسین کیانی. تهران: حکمت، صص 422 423.
• رجایی بخارایی. احمدعلی (1358). فرهنگ اشعار حافظ. چاپ چهارم. تهران: علمی، ص 525.
• رزمجو. حسین (1370). انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی. مشهد: آستان قدس رضوی، ص 179.
• ریتر. هلموت (1374). دریای جان. ترجمه: عباس زریاب خویی و مهر فاق بایبردی. تهران: انتشارات. بین المللی الهدی، صص 41 42.
• زرین‌کوب. عبدالحسین (1378). صدای بال سیمرغ: دربارۀ زندگی و اندیشۀ عطّار. چاپ دوم. تهران: سخن، ص 122.
• ................................ (1379). جستجو در تصوّف ایران. چاپ ششم. تهران: امیرکبیر، ص 261.
• ستاری. جلال (1393). مدخلی بر رمزشناسی عرفانی. چاپ ششم. تهران: مرکز، ص 8..
• طوسی. عبدالله بن علی ابونصر (1376). اللّمع فی التصوّف. تصحیح و تحشیه: رینولد آلن نیکلسون. ترجمه: مهدی محبّتی. چاپ دوم. تهران: اساطیر، ص 127.
• عباسی. حبیب‌الله (1387). حکایتهای عرفانی و نقش آنها در گفتمان منثور صوفیانه. پژوهشنامۀ علوم انسانی. شمارۀ 58. صص 123 144.
• عطّار. فریدالدین (1392). اسرارنامه. به تصحیح: محمّدرضا شفیعی‌کدکنی. چاپ ششم. تهران: سخن.
• فتوحی. محمود (1393). بلاغت تصویر. تهران: سخن، ص 224.
• فروزانفر. بدیع‌الزمان (1389).شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطّار نشابوری. تهران: زوّار، ص 57.
• قشیری. ابوالقاسم عبدالکریم هوازی (1389). رسالۀ قشریه. ترجمه: ابوعلی حسن بن احمد عثمانی. تصحیح: بدیع‌الزمان فروزانفر. چاپ چهارم. تهران: زوار، ص 37.
• میبدی. ابوالفضل رشیدالدین (1362). کشف‌الاسرار و عدّه الابرار. به اهتمام: علی‌اصغر جکمت. ج ا. تهران: امیرکبیر، ص 127.
• میرصادقی. جمال (1380). عناصر داستان. تهران: انتشارات سخن، صص 543 544.
• نبی لو. علیرضا (1392). بررسی تقابلهای دوگانه در غزلهای حافظ. مجلۀ زبان و زبان ادبیّات فارسی دانشگاه خوارزمی. سال 21. شمارۀ 74.
• نویا. پل (1372). تفسیر قرآنی و زبان عرفانی. ترجمه: اسماعیل سعادت. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، صص 151 153.
• نیک‌پناه. منصور و دیگران (1393). نمادسازی از مرید و مراد در اسرارنامه عطّار نیشابوری. فصلنامۀ علمی پژوهشی فلسفه و الاهیات (نقد و نظر). سال نوزدهم. شمارۀ چهارم. صص 121 145.
• هجویری. ابوالحسن علی بن عثمان (1388). کشف‌المحجوب. به کوشش: محمود عابدی. چاپ سوم. تهران: سروش، ص 454.
• همدانی. عین‌القضات (1401). تمهیدات. با مقدمه و تصحیح و تحشیه و تعلیق: عفیف عسیران. چاپ سوم. تهران: مولی، ص 354.