ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 4، تیر 1403 ، شماره پی در پی 98

تحلیل و نقد ضرب‌المثلهای منفی‌نگر در امثال و حکم دهخدا

صفحه (249 - 268)
محمدحسن زارع گیلدهی ، امیرحسین مدنی (نویسنده مسئول)، فاطمه سادات طاهری
تاریخ دریافت مقاله : شهریور 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آذر 1402

چکیده

هدف و زمینه: ضرب‌المثلها عصارۀ فرهنگ و اخلاق و جهان‌بینی یک ملّت هستند که تحلیل و نقد آنها منجر به تبیین اندیشه ها و عقاید جاری در میان مردم یک جامعه میشود. ضرب‌المثلهای منفی‏نگر در کنار ضرب‌المثلهایی که حاکی از مثبت‌نگری هستند، بسامد قابل توجهی در منابع ادبی و در میان مردم دارند و این نوع از ضرب‌المثلها در امثال و حکم دهخدا نیز منعکس شده است. در این پژوهش به نقد ضرب‌المثلهای منفی‌نگر در امثال و حکم دهخدا پرداخته شده و مختصات فکری این نوع ضرب‌المثلها تحلیل شده است.

روش پژوهش: این مقاله به شیوۀ تحلیلی-توصیفی نوشته شده و نوع آن کتابخانه ای است.

یافته ها: رواج ضرب‌المثلهای منفی‌نگر بصورت نامحسوس و ناخواسته منجر به شیوع منفی‌نگری در جامعه میشود. از منظر زبان، ضرب‌المثلهای منفی‌نگر در امثال و حکم دهخدا زبانی تلخ و گزنده دارند و از منظر سبک و سیاق فکری، مملو از منفی‌بافی و و گاه شامل هنجارشکنیهای اخلاقی هستند و فرد را به اتخاذ رویکردی منفی‌گرایانه در زندگی سوق میدهند.

نتیجه گیری: نتایج پژوهش نشان میدهد که ضرب‌المثلهای منفی‌نگر در امثال و حکم دهخدا بسامد بالایی دارد. ضرب‌المثلهای منفی‌نگر در امثال و حکم دهخدا عمدتا مشتمل بر مضامینی همچون ناسازگاری، نادانی، اضطراب، تهدید و حذر، گذشتۀ بد، ستیز، ترس، بیهودگی، نابودی، اتفاقات ناگوار، ناامیدی، خشونت، ظلم و ستم، زورگویی، توهین، مرگ‌اندیشی، آزمندی، سخن‎چینی، دروغگویی، استهزا، فتنه‏انگیزی، فریب‏کاری، دیگرآزاری، خرافه‏پرستی، سرزنشگری، تحقیر و تهدید، عیب‏جویی و خودستایی هستند. که از میان موارد فوق، نادانی با 1456 مورد (3/12 درصد) بیشترین و خودستایی با 50 مورد (42/0 درصد) کمترین بسامد را دارند.

کلمات کلیدی
امثال و حکم , دهخدا , تحلیل و نقد , منفی‌نگری , ضرب‌المثل.

• آریان‌پور کاشانی، منوچهر (1382) فرهنگ گستردۀ پیشرو آریان‌پور، تهران: جهان رایانه.
• اچیسون، جین (1371) مبانی زبان‌شناسی، ترجمۀ محمد فائض، تهران: نگاه.
• اسوندسن، لارس (1400) فرهنگ ترس، چ۵، تهران: گمان.
• الفقی، ابراهیم (1396) بررسی و تحلیل مثبت‌اندیشی و منفی‌نگری، ترجمۀ آسیه سادات حسینیان راوندی، چ۲، تهران: مرسل.
• باطنی، محمدرضا (1363) زبان و تفکر «مجموعه مقالات زبان‌شناسی»، چ۳، تهران: کتاب زمان.
• بهمنیار، احمد (1381) داستان‌نامه بهمنیاری، چ۷، تهران: دانشگاه تهران.
• پهلوان، چنگیز (1378) فرهنگ‏شناسی، گفتارهایی در زمینۀ فرهنگ و تمدن، فرهنگ‏پذیری، سیاست و توسعۀ فرهنگی، چ۲، تهران: قطره.
• تجلیل، جلیل (1385) معانی و بیان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
• دربانی چلچه، سمیرا (1399) بررسی تقابلهای دوگانه در امثال و حکم دهخدا، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه شهرکرد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، استاد راهنما: جهانگیر صفری.
• دهخدا، علی‌اکبر (1385) امثال و حکم، چ۱۳، تهران: امیرکبیر.
• دهخدا، علی‌اکبر (1335) لغت‏نامه، چ۱، تهران: سیروس.
• ذوالفقاری، حسن (1392) فرهنگ بزرگ ضرب‌المثلهای فارسی، چ۱، تهران: علم.
• ذوالفقاری، حسن (1394) زبان و ادبیات عامه ایران، چ۲، تهران: سمت.
• رحمان‏دوست، مصطفی (1387) ضرب‏المثل‏ها و قصه‏هایشان: قصه‏های خرداد، چ۲، تهران: محراب قلم.
• سعدی، مصلح بن عبدالله (1393) گلستان، به کوشش حسن احمدی گیوی، چ۳، تهران: طبع و نشر.
• عشقدوست خاتمی، مریم (1387) تحلیل گفتمان ساختارهای فرهنگی ضرب‌المثلهای فارسی با تکیه بر امثال و حکم دهخدا، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، استاد راهنما: تژا میرفخرایی.
• فرشیدورد، خسرو (1392) دستور مفصل امروز، چ۴، تهران: سخن.
• فروید، زیگموند (1390) تأملاتی دربارۀ جنگ و مرگ، ترجمۀ افسانه دبیری، تهران: پیله.
• کوئن، بروس (1372) مبانی جامعه شناسی، ترجمۀ غلام‌عباس توسلی و رضا فاضل، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی و دانشگاهی.
• یاکوبسن، رومن (1376) روندهای بنیادین در دانش زبان، ترجمۀ کوروش صفوی، تهران: هرمس.
• مقالات
• بیرجندی، سعیده، شجری، رضا، فولادی، علیرضا، رسول‌نیا، امیرحسین. (1401). بررسی گفتار قالبی کنایه و کارکردهای آن در چرند و پرند دهخدا. فصلنامۀ علمی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 14 (51)، 136ـ155،doi:dk.2022.690476-10.30495
• رحمانی، حسین. (1397). تأثیر قدرت و جنسیت بر بی‌ادبی و شیوۀ برخورد با آن در نمایش‌نامۀ افول اثر اکبر رادی. فصلنامۀ زبان‌شناسی اجتماعی، 1 (4)، 54ـ65.
• Pishghadam, Reza (2013), “Introducing cuultuling as a dynamic Too in culturology of language”, Language and Translation Studies, p. 45-62, https:--dx.doi.org-10.22067-jlts.2021.72842.1074
• Risager, Karen (2012), “Linguacultur and Transnationality”, The Cultural Dimensions of Language, p. 117-131.