ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 8، آبان 1402 ، شماره پی در پی 90

تحلیل بلاغی کلان‌‌استعاره ها و خرده استعاره های مفهومی «جان» در مثنوی معنوی

صفحه (249 - 269)
مریم نافلی شهرستانی ، حسین آقاحسینی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : آبان 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : بهمن 1401

چکیده

زمینه و هدف: مثنوی معنوی اثری عظیم در حوزه عرفان اسلامی ایرانی است. مولوی در این اثر با زبانی ساده و استفاده از شگردهای مختلف بلاغی، مانند کاربرد تشبیهات و استعاره های متعدد، از تجربه ها و مفاهیم عرفانی سخن میگوید و آنها را برای خوانندگان محسوس میکند. در مثنوی درباره مفهوم «جان» بسیار سخن رفته است. مولوی به وحدت جانها، تقابل جسم و جان، جاودانگی و هدایتگری آن معتقد است و میکوشد مفاهیم منظور خود را به خواننده انتقال دهد. تصویرهای به کاررفته برای جان در مثنوی بگونه ای است که گویا در ورای تشبیه و استعاره های ظاهری، صورخیالهای گسترده تری در ذهن شاعر مطرح بوده است که از آن صورخیالها (کلان‌استعاره ها)، استعاره ها و تشبیهات دیگری (خرده استعاره ها) برخاسته است.

روش مطالعه: برای بررسی تحلیل بلاغی انواع استعاره های مفهومی و کلان‌استعاره های جان، به ‌ شیوه توصیفی - تحلیلی، شش دفتر مثنوی بررسی و شواهد لازم از آنها استخراج شد.

یافته ها: استفاده از کلان‌استعاره برای جان و شکلگیری استعاره های مفهومی خُرد از آن کلان‌استعاره ها یکی از شگردهای مولوی در تبیین و توصیف جان است که میتوان آن را در ذیل سبک‌شناسی لایه بلاغی مثنوی مدّ نظر قرار داد. در واقع مولانا با درنظر گرفتن کلان‌استعاره هایی در ذهن و دیدگاه خود، استعاره هایی را نمود میدهد که سرچشمه آنها در این کلان‌استعاره هاست. گویا این استعاره های گسترده در عمق جهان‌بینی و نگرش مولوی بقیه تشبیهات و استعاره ها را تحت‌الشعاع قرار میدهد و زیربنای پنهان آنها به شمار میرود.

نتیجه گیری: در بررسی صور خیال مرتبط با جان در مثنوی، چهار کلان‌استعاره درباره جان به دست آمد: «جان موجودی زنده است»، «جان مکان است»، «جان شیء است»، «جان منبع روشنایی است». در بررسی آماری این کلان‌استعاره ها مشخص شد که کلان‌استعاره «جان موجودی زنده است» و «جان شیء است»، پرکاربردترین کلان‌استعاره درباره جان در مثنوی است. از چهار کلان‌استعاره نامبرده، 449 استعاره مفهومی خردتر نمود یافته است که در ذیل این استعاره های گسترده ساختار یافته اند.

کلمات کلیدی
مثنوی معنوی , سبک‌شناسی لایه بلاغی , جان , کلان‌استعاره , استعاره مفهومی.

• قرآن کریم.
• ابن‌منظور، محمدبن مکرم. (1956). لسان العرب. ج 6. بیروت: دارصادر.
• ابونصر سراج. (1960). اللمع. لبنان: دارالکتب الحدیث. ص 555.
• ارسطو. (1366). درباره نفس. ترجمه علی‌مراد داودی. چاپ دوم. تهران: حکمت. ص د.
• اسپرهم، داوود و تصدیقی، سمیه. (1397). «استعارۀ شناختی عشق در مثنوی مولانا». متن‌پژوهی ادبی، (76) 22، صص 87 114.
• بهنام، مینا. (1389). «استعاره مفهومی نور در دیوان شمس». فصلنامۀ نقد ادبی، (10) 3، صص 91 114.
• پورنامداریان، تقی. (1386). رمز و داستانهای رمزی در ادب فارسی؛ تحلیلی از داستانهای عرفانی ـ فلسفی ابن‌سینا و سهروردی. چاپ 6. تهران: علمی و فرهنگی. صص 137 138.
• زرین‌کوب، عبدالحسین. (1381). سرّ نی: نقد و شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی، چاپ 9. تهران: نشر نی. ص 923.
• زمانی، کریم. (1385). میناگر عشق: شرح موضوعی مثنوی معنوی مولانا جلال‌الدین بلخی. چاپ 4. تهران: نشر نی. صص 139 254.
• سهروردی، شهاب‌الدین عمر. (1366). عوارف المعارف. ترجمه ابومنصور اصفهانی. تصحیح قاسم انصاری. تهران: علمی و فرهنگی. ص 175.
• شهیدی، سیدجعفر. (1386). شرح مثنوی (دفتر دوم). چاپ پنجم. تهران: علمی و فرهنگی. ص 194.
• شیمل، آن‌‌ماری. (1367). شکوه شمس سیری در آثار و افکار مولانا جلال‌الدین رومی. ترجمه حسن لاهوتی، تهران: علمی و فرهنگی.
• صفا، ذبیح‌الله. (1358). تاریخ ادبیات در ایران جلد سوم از اوایل قرن هفتم تا پایان قرن هشتم هجری. چاپ سوم. تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران. صص 448 486.
• عَبّادی، منصوربن اردشیر. (1347). التصفیه فی احوال متصوفه صوفینامه. تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران. صص 187، 188.
• عباسی، زهرا و خسروی، امین. (1396). «بررسی مفهوم تکاملی مرگ در اشعار مولانا بر اساس نظریه استعاره شناختی مدل فرهنگی استعاره زنجیره بزرگ». دوفصلنامۀ علمی پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا، (17) 9، صص 7 29.
• علامی، ذوالفقار و کریمی، طاهره (1395). «تحلیل شناختی استعاره مفهومی جمال در مثنوی و دیوان شمس»، دوفصلنامۀ زبان و ادبیات فارسی، (80) 24، صص 137 159.
• علی‌پور، ابراهیم. (1392). «استعاره های تن در مثنوی». نقد و نظر فصلنامۀ علمی پژوهشی فلسفه و الهیات، (1) 18، صص 153 175.
• غزالی، ابوحامد. (1986). احیاء علوم الدین. ج 1. بیروت: دارالکتب العلمیه. ص 15.
• فتوحی، محمود. (1380). «تحلیل تصویر دریا در مثنوی». پژوهشنامۀ علوم انسانی، شماره 31، صص 1 24.
• فتوحی، محمود. (1392). سبک‌شناسی نظریه ها، رویکردها و روشها. چاپ دوم. تهران: سخن. صص 237 239.
• فروزانفر، بدیع‌الزمان. (1386). شرح مثنوی شریف. ج 1. چاپ 12. تهران: زوار. ص 14.
• مستملی بخاری. (1363). شرح تعرف، ج دوم، با مقدمۀ محمد روشن. تهران: اساطیر. صص 845، 886.
• مولوی، جلال‌الدین محمد. (1387). مثنوی معنوی. توضیحات محمد استعلامی. چاپ نهم. تهران: سخن.
• هجویری، علی بن عثمان. (1358). کشف المحجوب. تصحیح ژوکوفسکی. تهران: طهوری. ص 299.
• همایی، جلال‌الدین. (1385). مولوینامه «مولوی چه میگوید» عقاید و افکار مولانا جلال‌الدین محمد مولوی. بخش اول، چاپ دهم. تهران: هما. صص 101 113.
• Abdul hakim, kh. (1959). The metaphysics of Rumi a critical and historical sketch. Lahore: The instituted of Islamic culture. pp.10-22.
• Browne. E. (1956). A literary history of Persia volume ii from Ferdowsi to Sa'di, Gambridge: university press, p. 515.
• Kövecses, Z. (2010). Metaphor, A Practical Introduction. 2nd ed. New York: oxford university press, p. 57.17-31.
• Lakoff, G. (1987). Women, fire and dangerous things: what categories reveal about the mind. Chicago: university of Chicago Press.
• Lakoff, G. (1993). “The contemporary theory of metaphor”. Andrew Ortony (ed), Metaphor and Thought, second Edit, Cambridge: Gambridge the university press, pp. 202 251.
• Lakoff, G. (1993). “The contemporary theory of metaphor”. in Andrew Ortony (ed.), Metaphor and thought. 2nd edition. Cambridge: Cambridge University Press, pp. 202 251.
• Lakoff, G. (1997). The internal structure of the Self. In: Ulrich Neisser, David A. Jopling (Eds.): The Conceptual Self in Context. Cambridge University Press, pp. 92-113.
• Lakoff, G. And Johnson, M. (2003). Metaphors We Live by. London: The university of Chicago press, pp. 15, 26-27.
• Lakoff, G. And Turner, M. (1989). More Than Cool Reason: A Field Guide to Poetic Metaphor, Chicago: university of Chicago Press, pp. 103-104.
• Lee, d. (2001). Cognitive linguistics: An introduction. New York: Oxford University Press, p.p 6-7.
• Nicholson, R. (1923). The idea of Personality in Sufism. combridge: university press, p.p. 51, 6.
• Nwyia. P. (1970). Exegeses Coranique Et Language Mystique, Nouvel essai sur le lexique technique des mystiques muscleman’s. Bayreuth: Dar el-Mashreq. p. 8.
• Ungerer, f. Schmid, H-J. (1996). An introduction to cognitive linguistics. London and New York: Longman, p. 11.