ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 10، دی 1401 ، شماره پی در پی 80

بررسی چندگانگی معنایی پروتوتایپها در دیوان اشعار حافظ

صفحه (119 - 140)
رؤیا احمد امرجی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : آذر 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اسفند 1400

چکیده

زمینه و هدف: شرایط سیاسی، اجتماعی، فکری و فرهنگی عصر حیات هر شاعری، سبب ساز خلق تیپها و شخصیتهای گوناگون در اشعار اوست. شعر حافظ نیز، از این قاعده مستثنی نیست؛ چراکه اُسّ و اساس اشعار اغلب شاعران بر روی شخصیتهای بخصوصی بنا شده است. حافظ با طرح شخصیتهای خاص و عملکردهایشان و بکارگیری صنعت ایهام یا همان چندگانگی معنایی، دوپهلو و چندمنظوره سخن میگوید و این مسأئله مبیّن عمق جهانبینی و اندیشۀ اوست.

روش مطالعه: مقالۀ حاضر به روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای به بررسی چندگانگی معنایی تیپها و شخصیتها در دیوان حافظ پرداخته است.

یافته ها: یافته های مقالۀ حاضر نشان میدهد که از میان پروتوتایپهای مطرح حافظ، برخی از قداست برخوردارند و در پاره ای موارد الگوی او هستند، برخی ممدوح او هستند و برخی مورد انتقاد واقع شده اند. این تیپها و شخصیتها، خواه مقبول خواه منفور، گاه در معنای اصلی و واقعی خود بکار رفته اند و گاه در غیر معنای اصلی و حتی در موارد بسیاری از چندگانگی معنایی برخوردارند.

نتیجه گیری: بیشتر شخصیتهای مطرح دیوان حافظ نظیر پیامبران و امامان معصوم -علیهم السلام- شخصیتهای عرفانی، پادشاهان و وزرا، قهرمانان و اسطوره ها، شخصیتهای رمانتیک، شخصیتهای سیاسی و اجتماعی، چهارپایان، پرندگان، درختان و گلها تیپهای واقعی و رئال هستند. شاید علت اصلی طرح برخی شخصیتها در اشعار حافظ، شرایط خاص سیاسی و اجتماعی عصر زندگی او و تعاملاتی بوده که با آن افراد خاص داشته و ممکن است خلق برخی شخصیتها ناشی از همزادپنداری با آنان بوده باشد. از میان این شخصیتها برخی تیپها ممدوح وی هستند، برخی در زندگی او تأثیرگذارند، برخی الگوی او هستند، و بعضی مورد انتقاد او واقع شده اند.

کلمات کلیدی
حافظ , پروتوتایپ , ایهام , دیوان اشعار

• قرآن کریم.
• آذر بیگدلی، لطفعلی بیک (1337) آتشکدۀ آذر، تهران: نشر کتاب.
• آشوری، داریوش (1381) عرفان و رندی در شعر حافظ. چاپ سوم. تهران: نشر مرکز.
• اسپرهم، داوود (1383) «ارگانومی در شعر حافظ و سعدی». فصلنامۀ علمی پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا (س)، سال سیزدهم و چهاردهم، شمارۀ 48 و 49، صص 19- 1.
• ایرانی، محمد و منصوری، زهرا (1390)، «کارکردهای هنری گل و گیاه در شعر حافظ، سبکی جدید در مضمون آفرینی»، فصلنامۀ تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، (1) 4، صص 331 تا 339.
• تهانوی، علی بن علی (بی تا)، کشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ترجمۀ جورج زینانی و عبدالله خالدی، محقّق علی فرید دحروج، بیروت: مکتبه لبنان ناشرون.
• جامی، نورالدین عبدالرحمن (1390) نفحات الانس من حضرات القدس. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی. چاپ ششم (دوم سخن). تهران: سخن.
• حافظ، شمس الدین محمد (1387) دیوان حافظ. تصحیح محمد قدسی، با مقابلۀ چهار نسخۀ معتبر قزوینی، خانلری، سایه و نیساری. به کوشش حسن ذوالفقاری و ابوالفضل علی محمدی. تهران: چشمه.
• خرمشاهی، بهاء الدین (1389) حافظنامه. چاپ نوزدهم. تهران: علمی و فرهنگی.
• خلخالی، سید عبدالرحیم (1306 هـ ش) دیوان حافظ. به سرمایۀ کتابخانۀ کاوه.
• دقیقیان، شیرین دخت (1371) منشأ شخصیت در ادبیات داستانی. ناشر: نویسنده.
• دهخدا، علی اکبر (1377) لغتنامه. چاپ ششم. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• رستگار فسایی، منصور (1385) حافظ و پیدا و پنهان زندگی. تهران: سخن.
• رنگچی، غلامحسین (1372) گل و گیاه در ادبیات منظوم فارسی، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
• روضاتیان، سیّده مریم و غفوری، افسانه (1391) «لایه های پنهان ضمیرِ حافظ». پژوهشهای ادب عرفانی. (3) 6، صص 58-35.
• ریاحی، محمدامین (1395) گلگشت در شعر و اندیشۀ حافظ. چاپ دوم. تهران: علمی.
• زمرّدی، حمیرا (1381) «نمادهای تمثیلی و اساطیری گیاه و درخت در مثنوی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، تابستان و پاییز 1381، صص 129 تا 181.
• سجّادی، سیّد جعفر (1389) فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. چاپ نهم. تهران: طهوری.
• سرور مولایی، محمد (1368) تجلی اسطوره در شعر حافظ. تهران: توس.
• سعادت پرور، علی (1382) جمال آفتاب و آفتاب هر نظر، شرحی بر دیوان حافظ برگرفته از جلسات اخلاقی علامه طباطبایی. جلد اول، چاپ سوم. تهران: شرکت انتشارات احیاء کتاب.
• صلاحی مقدم، سهیلا (1389) «نماد و کهن الگوی نمادین در مثنوی معنوی»، فصلنامۀ تخصصی مولوی-پژوهی، (9) 4، صص 19- 1.
• غنی، قاسم (1383) تاریخ عصر حافظ. مقدمه از علامه قزوینی. تهران: زوار.
• کاشانی، عزّ الدّین محمود (1372) مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه. به تصحیح جلال الدّین همایی. چاپ دوم و چهارم. تهران: هما.
• گوهرین، سیّد صادق (1388) شرح اصطلاحات تصوّف (ده مجلّد). تهران: زوّار.
• معین، محمد (1319) حافظ شیرین سخن. تهران: بنگاه مطبوعاتی پروین.
• یوسفی، حسین علی (1381) دیوان حافظ بر اساس نسخۀ قزوینی و خانلری با مقابلۀ نسخه ها و شرحهای معتبر. تهران: روزگار.