ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 1، فروردین 1401 ، شماره پی در پی 71

بررسی اندیشه های عرفانی در دیوان اشعار عبدالرّحیم شیروانی

صفحه (155 - 172)
صدیقه درستی ، مجتبی صفرعلیزاده (نویسنده مسئول)، شهریار حسن‌زاده
تاریخ دریافت مقاله : آبان 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اردیبهشت 1400

چکیده

زمینه و هدف: تصوف و عرفان که از دیرباز در ادبیات منظوم و منثور ایران جلوه گری داشته است، در شعر شعرای دورۀ بازگشت ادبی نیز بچشم میخورد. گرچه تصوف و عرفان این دوره جاذبه های دورۀ گذشته را ندارد، بررسی مضامین عرفانی خصوصاً در نسخه های خطی ناشناختۀ این عصر میتواند علاوه بر معرفی آثار گمنام، جلوۀ عرفان و تصوف در این دوره را بخوبی منعکس و تشریح کند. این نوشتار بر آن است با معرّفی نسخۀ خطی دیوان «عبدالرحیم حزین شروانی» و بیان احوال مؤلّف و مندرجات آن به بررسی مضامین عرفانی در این اثر بپردازد.

روش مطالعه: مقالۀ حاضر با روش کتابخانه ای و با اساس قرار دادن نسخۀ سنگی دیوان شاعر، که بعنوان کاملترین و مرتبترین نسخه در کتابخانۀ سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران موجود میباشد، نوشته شده است.

یافته ها: میرزا عبدالرّحیم شیروانی متخلّص به حزین، شاعر توانمند قرن یازدهم هجری قمری، از خانواده وصال شیرازی است و از نظر افکار و شیوۀ شاعری تحت تأثیر محمّد فضولی، امیرعلیشیر نوایی و حافظ بوده است. وی هرچند در انواع قالبهای شعری مانند رباعی و مثنوی تبحر نشان داده ‌است و سه مثنوی با نامهای صفاءالقلوب، هدایت‌نامه و محتوی ذبیح نامه از او در دست است، اما توفیق غزلسرایی را نیافته است.

نتیجه گیری: اشعار حزین شیروانی ازلحاظ تفکر بیشتر درونگرا و عارفانه و عاشقانه است و گاهی مخاطب را پند و اندرز میدهد. در مضامین عارفانه و پند و اندرز بیشتر متأثر از حافظ و در مضامین عاشقانه متأثر از سعدی است. یکی از مهمترین و برجسته ترین موضوعات عرفانی در دیوان حزین شروانی، اندیشۀ توحید است. از نظر وی توحید عالمی بی‌انتهاست که عارف ملزم به ورود به این عالم لایتناهی است. حزین نیز چون برخی شاعران دیگر، به تضاد و تقابل عقل و عشق پرداخته است و با عقل محوری مخالف است. او شاعری متشرع است که زندگیش با عشق به پیامبر و اهل بیت عجین شده است و این امر با نگاهی اجمالی به دیوان اثبات میشود. اصطلاحات عرفانی دورۀ حافظ در اکثر اشعارش دیده میشود، اما بدون استفادۀ عمیق عرفانی و تنها اشاره ای مختصر به اصطلاحات اکتفا میکند و به همین دلیل نمیتوان تنها با ذکر این اصطلاحات عارفانه، او را شاعری عارف دانست. وحدت وجود و اندیشۀ توحیدی مهمترین و پربسامدترین اندیشۀ عرفانی در دستگاه فکری حزین است.

کلمات کلیدی
عبدالرحیم حزین شیروانی , عرفان , مکتب بازگشت

• احیاء علوم الدین، غزالی، ابوحامد محمد. (1377) ، به کوشش حسین خدیوجم، ترجمۀ مؤیدالدین محمد خوارزمی، تهران: علمی و فرهنگی.
• ادبیات فارسی از عصر جامی تا روزگار ما، شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1390) چاپ سوم: تهران: نشر نی.
• از گذشتۀ ادبی ایران، زرین‌کوب، عبدالحسین. (1375) تهران: الهدی.
• بازگشت ادبی، دوره ای در تاریخ ادبیات ایران، از نیمۀ دوم قرن دوازدهم تا پیدایش ادبیات مشروطه در اوایل قرن چهاردهم، دانشنامۀ جهان اسلام، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
• تاریخ ادبیات ایران در دورۀ بازگشت ادبی، خاتمی، احمد. (1373) تهران: پایا.
• تجلی و ظهور در عرفان نظری، رحیمیان، سعید. (1376) تهران: مرکز انتشارت دفتر تبلیغات اسلام.
• دیوان، حزین شیروانی، عبدالرّحیم. (قرن 12). تبریز: کتابخانۀ ملّی تبریز.
• ریاض السّیاحه. شیروانی، میرزا زین العابدین. (1362). به تصحیح حامد ربّانی. تهران: سعدی.
• زندگینامۀ وصال شیرازی و شش پسر شاعرش، مهدوی، صالح. (1394) با کاروان ادب، ص 3.
• سبک شناسی شعر، شمیسا، سیروس. (1388) تهران: میترا.
• سیر غزل در شعر فارسی، شمیسا، سیروس. (1373) چاپ چهارم، تهران: فردوس.
• شرح شطحیّات، بقلی شیرازی، روزبهان. (1360). به تصحیح و مقدمه از هانری کربن. تهران: انجمن ایرانشناسی.
• شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت، شفیعی کدکنی، محمدرضا (1395) چاپ نهم، تهران: سخن.
• عرفان اسلامی، جعفری، محمدتقی. (1378) تهران: علامه.
• فرهنگ لغات، اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، سجادی، سیدجعفر. (1362) چاپ سوم، تهران: طهوری.
• کشف المحجوب، هجویری، علی بن عثمان. (1383) مقدمه، تصحیح و تعلیقات از محمود عابدی، تهران: سروش.
• گلشن راز، شبستری، شیخ محمود. (1381). چاپ دوم. تهران: صفی علیشاه.
• لغتنامه، دهخدا، علی اکبر. (1349). ج 31، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• لمعات، عراقی، فخرالدین. (1363) تصحیح محمد خواجوی، تهران: مولی.
• مجموعه رسائل، هروی، خواجه عبدالله. (1372) تصحیح محمد سرور مولایی، تهران: توس.
• مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، کاشانی، عزّالدّین محمودبن علی. (1393) به اهتمام جلال الدّین همایی. چاپ دوازدهم. تهران: سخن.
• مظهرالتّرکی، حزین شیروانی، عبدالرّحیم. (1391). تصحیح فرهاد رحیمی. تهران: اندیشه نو.