ماهنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 13، شماره 4، تیر 1399 ، شماره پی در پی 50

کارکرد تفأل در خمسۀ نظامی گنجوی

صفحه (43 - 64)
حجت کجانی حصاری، محمدرضا پاشایی(نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 98
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : دی 98

چکیده

تفأل زدن و به فال نیک و بد گرفتن افراد و رویدادها از سنت های رایج در جوامع قدیم بوده است. فالگیری نوعی پیشگویی حوادث آینده بود که در بسیاری از موارد باعث دلگرمی و آرامش صاحب فال یا برنامه ریزیهای او برای جلوگیری از ضررهای احتمالی میشد. از تفأل در آثار گوناگون تاریخی، ادبی و علمی سده های نخستین زبان فارسی پس از اسلام، فراوان یاد شده است. حکیم نظامی در قرن ششم هجری در میان منظومه های پنجگانۀ خود به این باور و عرف رایج در جامعه اشاره کرده است. این پژوهش با هدف بررسی کارکرد تفأل در خمسۀ نظامی گنجوی برای نمایش دادن باورها و گونه های فالگیری در پنج گنج نظامی و معرفی انواع تفأل، تعبیر و فالگیری در آثار او انجام شده است. پژوهش حاضر به شیوه کتابخانه ای همراه با استخراج انواع فال از آثار این شاعر و دسته بندی آنها از طریق بررسی مقاله ها و کتابهای مربوطه شکل رفت. نتایج بدست آمده حاکی از آن است که با توجه به فراوانی اشارات نظامی به تفأل، خود شاعر عقیده ای به این موضوع ندارد؛ اما برای شناساندن اوضاع جامعه و نوع نگاه و تفکر مردم هم روزگار خود، بدان پرداخته است در آثار او این کار به دو شیوه رواج دارد؛ گاه در شکل های تفأل نیک و بد گرفتن و گاه به شیوۀ تعبیر که به روشهای تفأل، قرعه زدن و بخت آزمایی با گردو بوده است. and lt;-p and gt;

کلمات کلیدی
نظامی گنجوی , پنج گنج , پیشگویی , تفأل , تعبیر

• قرآن مجید.
• فرهنگ فارسی برهان قاطع. برهان، محمد حسین بن خلف ( 1384).چاپ اول. تهران: نشر باران اندیشه،.
• تاریخ بلعمی. بلعمی، ابوعلی محمّد بن محمّد( 1341). به تصحیح محمّد تقی بهار. به کوشش محمّد پروین گنابادی. تهران: اداره کلّ نگارش و وزارت فرهنگ.
• پژوهشی در اساطیر ایران. بهار، مهرداد(1369). تهران: آگاه.
• التفهیم لاوایل صناعه التنجیم. بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد( بی‌تا). به اهتمام جلال‌الدین همایی. تهران: انجمن آثار ملی.
• دیوان حافظ. حافظ شیرازی، شمس الدّین محمّد( 1369).چاپ اوّل. تصحیح محمّد قزوینی و قاسم غنی. به کوشش رحیم ذوالنّور. تهران: زوّار.
• مروری بر سابقۀ تفأل و تطیر و بازتاب آن در برخی تواریخ و متون ادب فارسی. حاکمی، اسماعیل(1382).مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. بهار 82. صص 17 تا 26.
• معارف و معاریف. حسینی دشتی، سید مصطفی(1371). چاپ دوم. قم: چاپ دانش.
• نوروزنامه. خیّام نیشابوری، عمر بن ابراهیم( 1962). به کوشش علی حصوری. تهران: کتابخانه طهوری.
• امثال و حکم. دهخدا، علی اکبر( 1383). چاپ دوازدهم. تهران: انتشارات امیرکبیر.
• لغت‌نامه. دهخدا، علی اکبر(1377).چاپ دوم. تهران: دانشگاه تهران.
• جادو در اقوام، ادیان و بازتاب آن در ادب فارسی. دماوندی، مجتبی(1384). سمنان: آبرخ.
• پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد. زرّین‌کوب، دکتر عبدالحسین( 1372). چاپ اول. تهران: انتشارات سخن.
• یادداشت‌ها و اندیشه‌ها زرّین‌کوب، دکتر عبدالحسین( 1383). چاپ ششم. تهران: انتشارات سخن.
• زروان یا معمای زرتشتی‌گری. زنر، آر. سی (1384). ترجمه تیمور قادری. چاپ اول. تهران: امیرکبیر.
• مردمان ایران. سعیدیان، عبدالحسین( 1375). چاپ اوّل. تهران: انتشارات علم و زندگی.
• کتاب کوچه. حرف الف. شاملو، احمد( 1377). دفتر اول. چاپ دوم. تهران: انتشارات مازیار.
• کتاب کوچه، دفتر پنجم، حرف الف. شاملو، احمد ( 1376). چاپ اول. با همکاری آیدا سرکیسیان. تهران: انتشارات مازیار.
• کتاب کوچه، دفتر اول ، حرف ب. شاملو، احمد ( 1377). با همکاری آیدا سرکیسیان. تهران: مازیار.
• فرهنگ اشارات. شمیسا، سیروس(1377). دو جلد. چاپ اوّل. تهران: انتشارات فردوس.
• منطق‌الطّیر. عطّار، شیخ فرید الدّین( 1377). چاپ سیزده. به کوشش سیّد صادق گوهرین. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
• طالع بینی و به طالع کار کردن در آثار نظامی. کجانی حصاری، حجّت( 1385). ماهنامه حافظ. شماره 30. صص63-65 .
• لشکرکشی کوروش. گزنفون(1397). ترجمه وحید مازندرانی. چاپ پنجم. تهران: دنیای کتاب
• نجوم قدیم و بازتاب آن در ادب پارسی. ماهیار، عباس( 1393). چاپ اول. تهران: اطلاعات.
• فرهنگ اصطلاحات نجومی. مصفّا، ابوالفضل( 1366). چاپ دوم. تهران: مؤسّسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
• فرهنگ فارسی. معین، محمّد( 1378). چاپ چهاردهم. تهران: انتشارات امیرکبیر.
• کلیله و دمنه. منشی، نصرالله(1377) چاپ شانزدهم. تصحیح و توضیح مجتبی مینوی طهرانی. تهران: امیرکبیر.
• فرهنگ مردم (فولکلور ایران). میرنیا، سید علی( 1378). تهران: نشر پارسا.
• نیرنگستان. هدایت، صادق( 2536). تهران: جاویدان.
• نظامی، الیاس بن یوسف ( 1382).کلّیات خمسه نظامی. چاپ چهارم. به اهتمام پرویز بابایی. تهران: نشرعلمی.
• وارینگ، فیلیپ (1384). فرهنگ خرافات. ترجمه احمد حجاران. تهران: درسا.
• گزیدۀ سفرنامه ناصر‌خسرو. وزین‌پور، نادر(1373). چاپ یازدهم. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
• انسان و سمبل‌هایش. یونگ، کارل(1377). ترجمه محمود سلطانیه. تهران: جام.