فصلنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 12، شماره 3، پاییز 98 ، شماره پی در پی 45

«تداعی معانی» شیوۀ بیان در مثنوی معنوی

صفحه (441 - 459)

تاریخ دریافت مقاله : زمستان 97
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : زمستان 97

چکیده
در این مقاله تداعی معانی بعنوان مهمترین شگرد روایت و بیان مولانا در مثنوی، معرفی شده و شیوه های انتقال کلام و تداعی آگاهانه و ناآگاهانۀ مولانا بصورت تداعی موضوعی و واژگانی و محور عمودی و خطّ سیر مثنوی بعنوان یک کل بررسی و نمایانده شده است. در تداعی موضوعی معمولاً قصه ها و حکایتهایی با موضوع و مضمون مشترک تداعی میشود و این شیوۀ همیشگی مولاناست که هر مطلبی با شواهدی از قصه ها و تمثیلها تا آنجا که ممکن است، تقریر و تبیین گردد. در این روش اگرچه قصه ها بر اثر تداعی در پی هم می آیند، اما هدف و موضوع مشترک آنها را به یکدیگر پیوند میدهد. بررسی تداعی واژگانی نشان میدهد که معمولاً از طریق کلمات پایانی هر قصه میتوان چگونگی انتقال موضوعی به موضوع دیگر را پیگیری کرد، این شیوه درواقع کاوش در واژگان ذهنی مولاناست و نشان میدهد که او برای پرداختن به قصه یا موضوعی جدید از چه مسیری عبور کرده است. دقت در تداعی واژگانی به ما نشان می دهد که تداعی میتواند به دو نوع آگاهانه و ناآگاهانه نیز تقسیم بندی شود. در نوع آگاهانه شاعر بر روند تداعی حاکمیت دارد، اما در تداعی ناآگاهانه بر اثر تداعی کلمه یا مضمونی خاص، چه بسا قصه یا حکایتی تداعی شود که در سیر مطالب قبل از خود قرار ندارد و یا با آنها تناقض دارد. بنابر آنچه گفته شد، تداعیهای مولوی بیشتر واژگانی و گاهی نیز موضوعی است و در بیشتر موارد ناآگاهانه صورت میگیرد.

کلمات کلیدی
مثنوی , مولانا , تداعی , تداعی معانی , جریان سیال ذهن , داستان در داستان