ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 7، مهر 1404 ، شماره پی در پی 113

دیدار با منِ معنوی و ملکوتی بر اساس دیدگاه اسطوره ای «اتو رنک» در غزلیّات مولانا

صفحه (235 - 252)
سید سعید حیات‌الغیبی ، شهین اوجاق‌علیزاده (نویسنده مسئول)، علی عین علیلو
تاریخ دریافت مقاله : اردیبهشت 1404
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : تیر 1404

چکیده

زمینه و هدف: همزاد یا منِ معنوی از جمله مسائلی است که در طول تاریخ اندیشه بشری از اساطیر تا روانشناسی نوین و متون عرفانی، حضوری چند لایه و مستمر داشته است؛ در این میان نظریه همزاد اتو رنک روان تحلیلگر اتریشی با تأکید بر تجربه جدایی فرد از وحدت نخستین و تلاش دوباره برای بازگشت به من آرمانی یا همزاد درونی بستری را فراهم میسازد برای درک ژرفتر از ساختارهای درونی متون عرفانی بویژه غزلیّات مولانا که هدف اصلی این پژوهش است. پژوهش حاضر با هدف نشان دادن این مسأله است که چگونه مولانا فرایند سلوک سالک را بسوی باز رفتن همزاد گمشده خویش ترسیم میکند و این حرکت ساختاری موازی با ایده همزاد اتو رنک است.

روش پژوهش: روش پژوهش در این مقاله توصیفی ـ تحلیلی و تطبیقی بر مبنای نقد روانشناسی نوین است که با انتخاب نمونه هایی از غزلیّات مولانا بهره گیری از نظریه اتو رنک به انجام رسیده است.

یافته های پژوهش: یافته های پژوهش نشان میدهد که تجربه فراق، گم‌گشتگی، طلب و وصال در غزلیّات مولانا نه تنها واجد ساختار عرفانی بلکه برخاسته از عمق ژرفای روان انسان در جهت جستجوی خویشتن خویش و من معنوی اوست. همزاد مولانا بازتابی از من اصیل یا همان همزاد درونی است که اتو رنک به آن اشاره را دارد.

نتیجه پژوهش: نتیجه پژوهش نشان میدهد که میان تجربه عرفانی مولانا و نگرش روان تحلیلی اتو رنک نوعی قرابت پنهانی، عمیق و درونی وجود دارد. مولانا از طریق زبان شعر همان دغدغه هایی را بیان میکند که رنک در قالب اسطوره همزاد مطرح نموده است. وجود و ماهیّت شمس و پری بیشترین نمود دیدار مولانا با من معنوی خویش است.

کلمات کلیدی
من ملکوتی. من معنوی. همزاد. اتو رنک. عرفان. غزلیّات مولانا.

• افلاطون (1381). ضیافت: درس عشق از زبان افلاطون. ترجمه: محمود صناعی. ویرایش و مقدمه: فرهنگ جهانبخش. تهران: نیل، ص 115.
• امامی. علی (1389). مقایسه دیدگاه های عرفانی عبدالکریم جیلی و ابن عربی. تهران: بصیرت، ص 68 .
• انزابی‌نژاد. رضا و حجازی. بهجت‌السادات (1384). «ناهشیاری هشیارانه در دیوان شمس». کاوشنامه. سال ششم. شماره 6. صص 9 ـ 36.
• بیرونی. ابوریحان (1363). آثار الباقیه. ترجمه: اکبر دانا سرشت. چاپ سوم. تهران: امیرکبیر، ص142.
• پورنامداریان. تقی (1374). دیدار با سیمرغ: هفت مقاله در عرفان و شعر و اندیشه عطار. علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، صص 53 ـ 104-90- 152.
• پورنامداریان. تقی (1375). رمز و داستانهای رمزی در ادب فارسی. چاپ چهارم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، صص 316-318.
• __________ (1384). در سایه آفتاب (شعر فارسی و ساخت‌شکنی در شعر مولوی). چاپ دوم. تهران: سخن، صص 130 ـ 129.
• __________ (1388). «عالم مُثُل افلاطون: ناخودآگاه جمعی یونگ و عالم دل مولوی». پژوهشگاه فرهنگ و ادب. دوره 1. شماره نهم. صص 52 ـ 68.
• حسینی. مریم (1387). «پری در شعر مولانا». فصلنامه علوم انسانی دانشگاه الزهرا. سال 17 و 18. شماره 68 و 69. صص 1 ـ 21.
• حیدری. علی و یار احمدی. مریم (1397). «همزاد و جلوه های آن در باور قوم لک». دو ماهنامه فرهنگ و ادبیات عامه. سال6. شماره 20. صص 225 ـ 250.
• خوشحال دستجردی. طاهره و حجتی‌زاده. راضیه (1390). «نقد و تحلیل پدیدارشناختی عرفان روزبهان با تأکید بر مبحث تجلیات التباسی در عبهر العاشقین». ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا. دوره 3. شماره 5. صص 1 ـ 26.
• دریدا. ژاک (1392). فروید و صحنه نوشتار. ترجمه: مهدی پارسا. تهران: روزبهان، ص 30.
• رنک. اتو (1397). همزاد یک مطالعه روانکاوانه. ترجمه: سبا مقدم. تهران: نشر افکار، صص 36 ـ 19ـ 40 ـ 47 ـ 32-51.
• ______ (1403). اسطوره تولّد قهرمان. تفسیری روانشناختی از اساطیر. مترجم: مهرناز مصباح. چاپ هفتم. تهران: آگه، صص 5 ـ 7.
• شمیسا. سیروس (1372). داستان یک روح. تهران: فردوس، ص28.
• شوالیه. ژان و گربران. آلن (1388). فرهنگ نمادها. ترجمه: سودابه فضائلی. جلد 5. تهران: جیحون، ص 592.
• صادقی. اسماعیل و دیگران (1401). «تقابل من و فرامن در ساختار فکری مولانا بر اساس سبک نحوی جملات». نشریه علمی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). دوره 15. شماره پیاپی 71. صص 119 ـ 135.
• کربن. هانری (1389). ابن سینا و تمثیل عرفانی. ترجمه: ان‌شاء الله رحمتی. تهران: جامی، ص 203.
• مرادی. محمد‌هادی (1403). «نقد اسطوره شناختی کهن الگوی همزاد (آنیما) در داستان عروسک پشت پرده اثر صادق هدایت». ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی. سال 20. شماره 77. صص 131 ـ 160.
• مولانا جلال‌الدین محمد بلخی (1380). مثنوی. تصحیح رینولد آلن نیکلسون. تهران: نگاه.
• _________________ (1371). دیوان شمس تبریزی. با مقدمه: بدیع‌الزمان فروزانفر و جلال‌الدّین همایی. چاپ دهم. تهران: سازمان انتشارات جاویدان.
• یونگ. کارل گوستاو (1370). روانشناسی و دین. ترجمه: محمد‌حسین سروری. تهران: سخن.
• ____________ (1389). انسان و سمبولهایش. ترجمه: محمود سلطانیه. چاپ سوم. تهران: جامی، 245.