ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 4، تیر 1404 ، شماره پی در پی 110

تحلیل و بررسی سبکی نسخه خطی خُطَب با رویکرد سبک شناسی لایه ای

صفحه (151 - 176)
حسین سبزی ، سید محمود سیدصادقی (نویسنده مسئول)، سید مجتبی حسینی
تاریخ دریافت مقاله : دی 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : فروردین 1404

چکیده

هدف و زمینه: در متون ادبی، ظرفیتهای هنریِ خاصی در شیوۀ بکارگیری امکانات بالقوه زبانی در لا‌یه های مختلف، وجود دارد. یکی ازروشهای بررسی و نقدِ نظام مندِ این امکانات زبانی، سبک شناسی لایه ای متن است. بر اساسِ سبک شناسی لایه ای، زبان از دولایه یا سطحِ رو ساخت و ژرف ساخت تشکیل شده است، رو ساخت، کلیه اطلاعاتی است که با نمودِ آوایی متن سروکار دارد و ژرف ساخت شامل تمامی اطلاعاتی است که به تعبیرِ معنایی مربوط میشوند. با این رویکرد، در حوزۀ ساختار و فرم (روساخت) به بررسی و تحلیل لایۀ آوایی، واژگانی و نحوی و در حوزه تخیل و مضمون (ژرف ساخت) به بررسی لایۀ ایدئولوژیک و بلاغی نسخه خُطَب میپردازیم.

روش تحقیق: در این پژوهش به شیوه توصیفی- تحلیلی و با رویکرد سبک شناسی لایه ای به توصیف، تحلیل و تبیین لایه آوایی، واژگانی، نحوی، ایدئولوژیک و بلاغی نسخه خَطی خُطَب پرداخته ایم.

یافته ها: کتاب از نظرِ روساخت، دارای شاخصه های سبکی نثرِ بینابین میباشد. گونه سبکی کتاب، گونه فرارودی (ماوراء النهری) است. از نظرِ واژگانی، با توجه به واقع گرا بودن متن، مؤلف در مسیر انتقال مفاهیم خود، واژه ها را سمت و سویی نبخشیده ومخاطب را در درک معنی دچار تأمل و اندیشه نکرده است. ساختارِنحوی اثر، مجموعه ای است متنوع ازساختارهای مرسوم و روان زبان فارسی که ترتیب و تقدّمِ اجزا تابع ذهن و اندیشه گوینده است. ویژگیهای ایدئولوژیک و اندیشگانی متن، همان نظامِ فکری حاکم بر متون متصوفه قرن ششم و هفتم است؛ و مرگ اندیشی در مرکز این منظومه فکری قراردارد. صنایع ادبی به کار رفته درکتاب، بیش از آنکه جنبه تزئینی و زیبایی شناختی داشته باشند، رویکردِ گفتمانی و اقناعی دارند.

نتیجه گیری: اصلی ترین عامل در دیگرگونی و تفاوتهای آوایی نسخه خُطَب، منطقه جغرافیایی است. نوع کاربردِ واژگان متن تناسب خاصی با نوع اندیشه و مفاهیم ذهنی سخنور دارند. ترتیب چیدمان اجزای جمله ها در این کتاب بیانگرِ پیوستارذهنی مؤلف و تدوام و توالی منطقی اندیشه و بیان است. درونمایه مسلط برذهن و تخیل مؤلف مرگ اندیشی است. از بین صنایع ادبی از صورِخیال استفاده فراوان شده است. بیشترین صور خیال تشبیه از نوع حسی آن میباشد؛که بیانگر پیوندِ میان فرم با محتوا است.

کلمات کلیدی
خُطُب , , سبک شناسی لایه ای , لایۀ آوایی , واژگانی , نحوی , ایدئولوژیک وبلاغی

• الف) کتابها:
• اسکارپیت، روبر. (1374). جامعه شناسی ادبیات. ترجمه مرتضی کتبی. تهران: سمت.
• ایگلتون، تری. (1383). درآمدی بر ایدئولوژی. ترجمۀ اکبر معصوم بیگی. چاپ اول، تهران: آگاه.
• برونر، کریستوفر. (1376). نحو زبانهای ایرانی میانه غربی. ترجمۀ سعید عریان. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
• پورنامداریان، تقی. (1364). رمز و داستانهای رمزی در ادب فارسی(تحلیلی از داستانهای عرفانی-فلسفی ابن سینا و سهروردی). تهران: علمی و فرهنگی.
• پورنامداریان، تقی. (1384). در سایه آفتاب. تهران: نشر سخن.
• چامسکی، نوام. (1377). ذهن و زبان. ترجمه کورش صفوی. تهران: هرمس.
• چیدلر، دانیل. (1387). مبانی نشانه شناسی. ترجمۀ مهدی پارسا. چاپ سوم، تهران : سوره مهر.
• خیامپور، عبدالرسول. (1344). دستور زبان فارسی. تبریز: کتاب فروشی تهران.
• دیچز، دیوید. (1373). شیوه های نقد ادبی. ترجمه محمدتقی صدقیانی و غلامحسین یوسفی. چاپ چهارم، تهران: علمی.
• رشیدیان، عبدالکریم. (1393). فرهنگ پسامدرن. تهران: نی.
• زرّین کوب، عبدالحسین. (1363). حستجو در تصوّف ایران. چاپ دوم، تهران: انتشارات امیر کبیر.
• سجودی، فرزان. (1387). نشانه شناسی کاربردی. تهران: قصّه.
• شامیان ساروکلایی، اکبر. (1392). آینه معنی: تمثیل و تحلیل آن در شعر معاصر ایران از 1300تا 1357.تهران: علمی .
• شفیعی کدکنی، محمد رضا. (1370). صور خیال در شعر فارسی.تهران: آگاه.
• شمیسا، سیروس. (1384). کلیات سبک شناسی.[ویراست دوم] تهران: میترا.
• صفا، ذبیح الله. (1369). تاریخ ادبیات در ایران. جلد دوم، انتشارات فردوس.
• صفوی، کورش. (1360). درآمدی بر زبانشناسی. چاپ اول، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
• طالبیان، یحیی. (1387). صورخیال در شعر شاعران سبک خراسانی. تهران: موسسه فرهنگی انتشاراتی عماد کرمانی.
• عبادیان، محمود. (1372). درآمدی بر سبک شناسی ادبیات. چاپ دوم، تهران: موسسۀ انتشارات آوای نور.
• غلامرضایی، محمد. (1377). سبک شناسی شعرپارسی از رودکی تا شاملو. تهران: جامی.
• غلامرضایی، محمد. (1388). ﺳﺒﻚﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﺜﺮﻫﺎی ﺻﻮﻓﻴﺎﻧﻪ، از اواﻳﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺗﺎ اواﻳﻞ ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ (ﻛﻠﻴﺎت). ﺗﻬﺮان: داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﻴﺪ ﺑﻬﺸﺘﻲ.
• غیاثی، محمد تقی. (1386). درآمدی بر سبک شناسی ساختاری. تهران: شعله اندیشه.
• فتوحی، محمود. (1392). سبک شناسی: نظریه ها. رویکردها و روش ها. چاپ دوم، تهران: انتشارات سخن.
• قیصری روحی، محمد داوود. (1375). شرح الفصوص الحکم. به کوشش سید جلال الدین آشتیانی. تهران: علمی فرهنگی.
• لسان التنزیل. (1344). به کوشش مهدی محقق. انتشارات علمی و فرهنگی.
• مایل هروی، نجیب. (1329). تاریخ نسخه پردازی و تصحیح انتقادی نسخه های خطّی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
• ﻣﺪرّسی، ﻓﺎﻃﻤﻪ. (1386). از واج ﺗﺎ ﺟﻤﻠﻪ: ﻓﺮﻫﻨﮓ زﺑﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ ـ دﺳﺘﻮری. ﺗﻬﺮان: ﭼﺎﭘﺎر.
• نسفی، ابو حفص نجم الدین عمر بن محمد. (1362). تفسیر نسفی به کوشش عزیزالله جوینی.2جلد، تهران: بنیاد فرهنگ.
• هجویری غزنوی، ابوالحسن علی بن عثمان. (1363). کشف المحجوب. تصحیح: ژوکوفسکی. با مقدمه قاسم انصاری. تهران: طهوری.
• یول، جورج. (1370). بررسی زبان(مبحثی در زبان شناسی همگانی). ترجمه دکتر اسماعیل جاویدان و دکتر حسین وثوقی. چاپ اول، تهران: مرکز ترجمه و نشر کتاب.
• ب) مقاله ها:
• افشار، ایرج. (1360). « دو کتاب نادیده در چین». مجله آینده، سال هفتم، ش1-2: 91-95.
• فرشید ورد، خسرو. (1344). «پیوند در زبان فارسی». نشریه وحید، ش 19: 72-79.
• مقدس، حمیده. (1402). «سبک شناسی شهنشاه نامه». نشریه علمی سبک شناسی نظم و نثرفارسی(بهار ادب). سال شانزدهم، ش 10: 315-387.
• موحّدی، محمد رضا. (1388). « عقل در کوی عشق (دیدگاه شیخ نجم‌الدین رازی درباره عقل و عشق) ». نشریه پژوهش های فلسفی کلامی، ش11: 167-194.
• ج) نسخه ها خطی:
• بی نا، (بی تا). خُطَب. تصویر دستنویس «ک»، به شماره86252، اصل دستنویس متعلق به کتابخانه کالیفرنیا.
• بی نا، (بی تا). خُطَب. تصویر دستنویس «خ»، اصل دستویس احتمالاً متعلق به دانشکده خاورشناسی پکن.
• بی نا، (بی تا). خُطَب. تصویر دستنویس «پ»، اصل دستنویس احتمالاً متعلق به دانشکده خاورشناسی پکن.