ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 2، اردیبهشت 1404 ، شماره پی در پی 108

تحلیل بینامتنی شاهنامه فردوسی و شهنامه سلیمانی سروده فتح الله عارف بر اساس رویکرد ژرار ژنت

صفحه (237 - 261)
محمدرضا امیرخانی دهبالایی ، احمدرضا یلمه ها (نویسنده مسئول)، مریم محمودی
تاریخ دریافت مقاله : مهر 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : دی 1403

چکیده

زمینه و هدف: در نقد ادبی معاصر، معنای یک متن بصورت تنگاتنگی وابسته به کشف ارتباط میان متن با پیش متن یا پیش متنهایی است که همچون مؤلفه های فرامتنی، عامل زایشگری اثر بشمار می‌آید؛ از این رو تحلیلهای بینامتنی، ابزاری روشمند جهت تحلیل نظام معنایی، ساختاری و زبانی یک اثر بشمار می‌آید. در این پژوهش برآنیم تا با بهره گیری از رویکرد بینامتنی ژرار ژنت به ارزیابی دلالتهای بینامتنی در شهنامه سلیمانی ـ متنی حماسی بشیوه شاهنامه از قرن دهم ـ بپردازیم.

روش پژوهش: روش پژوهش در این مقاله توصیفی ـ تحلیلی، بر مبنای مطالعات کتابخانه ای با بهره گیری از رویکرد نقد ادبی بینامتنی بر اساس نظریه ژنت است. محدوده پژوهش شهنامه سلیمانی اثر فتح‌الله عارف است.

یافته های پژوهش: یافته های پژوهش حاکی از آن است که پیوندهای نهان و آشکار میان شهنامه سلیمانی و شاهنامه فردوسی بر اساس نظریه بینامتنی ژرار ژنت وجود دارد.

نتایج پژوهش: با توجه به وجوه و ابعاد تأثیرپذیری فتح‌الله عارف در شهنامه سلیمانی از حماسه سترگ فردوسی در شاهنامه، تأثیرپذیری عارف، تنها در حیطه زبانی و واژگانی نبوده است بلکه شاعر ضمن بررسی تقابلی در بازآفرینی یک متن در قامت یک شاهنامه با تکیه بر احساس برتری خود و اثرش نسبت به فردوسی و شاهنامه، سعی داشته در تصویرپردازی، شخصیت‌پردازی، صوربلاغی و شگردهای بیانی از شاهنامه تأثیر بپذیرد و ردّپای این تأثیرپذیری در شهنامه سلیمانی قابل مشاهده است.

کلمات کلیدی
بینامتنیت , ژرار ژنت , شاهنامه فردوسی , شهنامه سلیمانی , فتح‌الله عارف

• احمدی. بابک (1370). ساختار و تأویل متن. تهران: نشر مرکز، ص 93.
• اکبری مفاخر. آرش (1391). «بنیادهای اساطیری و حماسی داستان دیوان مازندران در شاهنامه». پژوهشنامه ادبیات حماسی. 8 (14). صص 27 ـ 59.
• امیرخانی دهبالایی. محمدرضا و یلمه ها. احمدرضا (1399). «کیفیت هنری سازه های بلاغی در اثری نویافته از فتح‌الله عارف». فصلنامه بهارستان سخن. سال هفدهم. شماره 50. صص 157 ـ 180.
• امینی. محمدرضا و نعمتی. سکینه (1397). «شاهنامه سلیمانی احیای سنت شاهنامه سرایی در دربار عثمانی». فصلنامه پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی. سال سوم. شماره نهم. صص 1 ـ 3.
• آقازاده. فرزین (1389). ضحاک ماردوش. تهران: ققنوس، ص 76.
• پاینده. حسین (1394). گشودن رمان. تهران: مروارید، ص 321.
• تقی زاده. هدایت الله (1401). «بررسی روابط بینامتنی در مجنون لیلی احمد شوقی و لیلی و مجنون ابوالفرج اصفهانی». پژوهشنامه ادب غنایی. دانشگاه سیستان و بلوچستان. سال 20. شماره 28. صص 61 ـ 90.
• چندلر. دنیل (1387). مبانی نشانه شناسی. ترجمه: مهدی پارسا. چاپ دوم. تهران: سوره مهر، ص 284.
• حسن‌پور. مرجان و دیگران (1402). «تحلیل و بررسی پیوند بینامتنیت با روایت مدرن در بوف‌کور و همنوایی شبانه ارکستر چوبها». نشریه علمی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب سابق) سال شانزدهم. شماره یازدهم. پی در پی 93. صص 163 ـ 180.
• ____________________ (1403). «تحلیل بینامتنی عدم قطعیت در سبک زبانی و روایی بوف‌کور صادق هدایت و ملکوت بهرام صادقی». نشریه علمی سبک‌شناسی و تحلیل متون نظم و نثر فارسی. (بهار ادب سابق) سال هفدهم. شماره یازدهم. پیاپی 105. صص 199 ـ 223.
• خالقی مطلق. جلال (1397). سخنهای دیرینه: سی گفتار در باره فردوسی و شاهنامه. به کوشش علی دهباشی . تهران: سخن، ص 58.
• رزمجو. حسین (1381). قلمرو ادبیات حماسی. جلد 2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، صص 392 ـ 404. 228.
• زنر. چارلز (1388). زروان یا معمای زرتشتی گری. ترجمه: تیمور قادری. چاپ دوم. تهران: مهتاب، ص 378.
• شریعتی‌فر. سید علی اکبر (1400). «گونه های هم حضوری و تراگونگی پیش متن داستان اسکندر شاهنامه فردوسی در پس متن شرفنامه حکیم نظامی، بر اساس نظریه ژرار ژنت». پژوهشنامه ادبیات داستانی دانشگاه رازی. دوره دهم. شماره 1. صص 49 ـ 65.
• شفیعی‌کدکنی. محمدرضا (1383). صورخیال در شعر فارسی. تهران: آگه، ص 448.
• شمیسا. سیروس (1383). نگاهی تازه به بدیع. تهران: میترا، صص 95 ـ 96.
• صفا. ذبیح الله (1401). حماسه سرایی در ایران. چاپ دوازدهم. تهران: امیرکبیر، ص 261.
• صفوی. کوروش (1376). مناسبات بینامتنی .فرهنگنامه ادبی فارسی. دانشنامه ادب فارسی. ج2. تهران: انتشارات سخن، ص 1276.
• فردوسی. ابوالقاسم (1386). شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
• قائمی. فرزاد (1392). «تحلیل تطبیقی اسطوره ضحاک ماردوش». پژوهشنامه ادب حماسی. 11 (19). صص 147 ـ 170.
• کریستوا. ژولیا (1381). کلام. مقاله. رمان. ترجمه: پیام یزداننجو. تهران: مرکز، ص 17.
• ماسه. هنری (1375). معتقدات و آداب ایرانی. ترجمه: مهدی روشن ضمیر. تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز، ص 147.
• محمدزاده. فرشته و دیگران (1396). «تحلیل چگونگی بازتاب گونه های بینامتنی با شاهنامه در تاریخ نوشته های سلسله ای بر مبنای بینامتنیت ژرار ژنت». پژوهشنامه ادب حماسی. سال سیزدهم. شماره اول. پیاپی 23. صص 139 ـ 163.
• ____________________ (1398). «تحلیل بینامتنی شاهنامه و تاریخ نوشته های عمومی بر مبنای ترامتنیت ژرار ژنت». فصلنامه پژوهشهای ادبیات تطبیقی. دوره هفت. شماره یک. صص 69 ـ 90.
• نامور مطلق. بهمن (1395). از ساختارگرایی تا پسامدرنیسم. تهران: سخن، ص 21.
• _____________ (1386). ترامتنیت مطالعه روابط یک متن با دیگر متنها. پژوهشنامه علوم انسانی. شماره 56. صص 83-85 ـ 98.
• _____________ (1394) در آمدی بر بینامتنیت. تهران: سخن، صص 27 ـ 110 ـ 112 - 306 ـ 126 ـ 139.
• یوسفی. هادی (1386). «ضد قهرمان در شاهنامه و منظومه های پهلوانی ایران». گوهر گویا. 1 (4). صص 39 ـ 60.
• Genette. Gerard (1997). Palimpsests:literature in the second de gree. University of Nebraska press, p8.