ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 2، اردیبهشت 1404 ، شماره پی در پی 108

مقایسه محتوای قدرت در تاریخ بیهقی و مرزبان نامه با نظریه میشل فوکو

صفحه (99 - 114)
پریسا مصفا ، نرگس اصغری گوار (نویسنده مسئول)، علی رمضانی
تاریخ دریافت مقاله : شهریور 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آذر 1403

چکیده

زمینه و هدف: با بررسی متون ادبی بر طبق نظریه میشل فوکو، میتوان به شناخت محتوای قدرت در جامعه و تأثیر آن در حکمرانی پرداخت. در این مقاله، کتاب «تاریخ بیهقی» که با هدف تاریخ نگاری حکومت غزنویان مطابق با واقعیت تاریخی نوشته شده است با کتاب «مرزبان نامه» که متنی تمثیلی خیالی با هدف آموزه های اخلاقی، نوشته شده است، باهم بررسی شده اند. این بررسی در موضوع محتوای قدرت در مجازات مجرمان و جنگ با دشمنان است و تأثیر مناسبات قدرت در حکمرانی تحلیل شده است.

روش پژوهش: اطلاعات مقاله با مطالعه کتابخانه ای گردآوری شده است و دو کتاب تاریخ بیهقی و مرزبان نامه براساس نظریه قدرت میشل فوکو باهم مقایسه شده اند، نگارش مقاله نیز به شیوه توصیفی تحلیلی میباشد. جامعه آماری، کتاب تاریخ بیهقی و کتاب مرزبان نامه، تصحیح خلیل خطیب رهبر است.

یافته ها: در تاریخ بیهقی، سلطان مسعود به عنوان قدرت برتر حکمرانی میکند و در مرزبان نامه پادشاهان در جایگاه قدرت برتر هستند. بر طبق نظریه میشل فوکو، یافته های تحقیق نشان میدهد: محتوای قدرت در دو کتاب متفاوت است، در تاریخ بیهقی کارکرد قدرت در جامعه عصر مسعودی با گفتمان سلطه همراه است. سلطان مسعود در روابط خود، مستبدانه عمل میکند. مجرمان به دستور او با شکنجه بدنی در ملاعام اعدام میشوند، در جنگ صرفاً با رأی شخصی عمل میکند و مشورت ارکان دولت را نمیپذیرد و سرانجام شکست میخورد. اما در مرزبان نامه، پادشاهان با گفتمان خرد حکمرانی میکنند. در مجازات مجرمان و جنگ با دشمنان با ارکان دولت مشورت میکنند و سرانجام طبق نظر دادگاه و رای جمع عمل مینمایند و بر دشمنان غلبه میکنند.

نتیجه گیری: قدرت در تاریخ بیهقی با گفتمان سلطه و اعمال مجازات بدنی و استبداد رأی در جنگ است که سرانجام موجب شکست سلطان مسعود شده است. اما در مرزبان نامه، قدرت با گفتمان خرد بوده و مولد اخلاق است و سرانجام مولود عدالت و آرامش برای جامعه است و باعث شکست دشمنان شده است.

کلمات کلیدی
تاریخ بیهقی , مرزبان نامه , میشل فوکو , قدرت , مجازات , جنگ

• استیوارت آر. کلگ‌(1379) چارچوبهای قدرت، ترجمه مصطفی یونسی‌؛ با مقدمه ای از محمدرضا تاجیک‌،تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی‌
• بهار، ملک الشعراء(1381) سبک شناسی، ج 3، تهران: زوّار.
• بیهقی، خواجه ابوالفضل محمد بن حسین(1386) تاریخ بیهقی، 2ج، با مقدمه و مقابله و حواشی سعید نفیسی، تهران: سنایی
• بیهقی، خواجه ابوالفضل محمد بن حسین(1390) تاریخ بیهقی، 3ج، به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران: مهتاب.
• حسینی کازرونی، احمد(1384) فرهنگ تاریخ بیهقی، تهران: زوّار
• دریفوس، هیوبرت ال، رابینو، پل(1379) میشل فوکو فراسوی ساختارگرایی و هرمنوتیک، ترجمه حسین بشریه، تهران: نی
• فخاری، مرضیه(1387) جنبه های اخلاقی و اجتماعی سیاست در باب اول مرزبان نامه، نشریه حافظ، ش57: صص35 ـ 40
• فرمانی انوشه، نازیلا، زمردی، حمیرا، اکبری، منوچهر، گلچین، میترا(1397)«تعامل قدرت و دانش(جرم شناسی) دربرخی متون نثر فارسی» مجله متن پژوهی ادبی، ش75: صص129ـ 151
• فوکو، میشل(1378) مراقبت و تنبیه، ترجمه نیکوسرخوش و افشین جهاندیده، تهران: نی
• فوکو، میشل(1393) تئاتر فلسفه، ترجمه نیکوسرخوش و افشین جهاندید، تهران: نی
• مبین،ابوالحسن(1382)سرگذشت سلطان مسعود غزنوی(برگرفته از کتاب زین الاخبار اثر ابوسعید محمود گردیزی‌)، زیرنظر اکبر ایرانی‌، علیرضا مختارپور، تهران: اهل قلم.
• میلر، پیتر(1398) سوژه، استیلا و قدرت، ترجمۀ نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، تهران: نی
• نوابخش، مهرداد، کریمی، فاروق(1388) «واکاوی مفهوم قدرت در نظریات میشل فوکو»، مجله مطالعات سیاسی، ش3: صص 41ـ 50
• وراوینی،سعدالدین(1392) مرزبان نامه، به کوشش دکتر خلیل خطیب رهبر،تهران: صفی علیشاه.
• ویژه, محمدرضا، پتفت، آرین. (1395). «واکاوی مفهوم پسامدرن حاکمیت از دیدگاه حقوق عمومی با تأکید بر اندیشه های فوکو» مجلۀ پژوهش حقوق عمومی، ش18: صص 9ـ 32