ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 10، دی 1403 ، شماره پی در پی 104

بررسی فرآیندهای آوایی در کتاب نزهت‌القلوب حمدالله مستوفی قزوینی

صفحه (21 - 35)
سیدرضا حسینی یکتا ، سپیده سپهری (نویسنده مسئول)، مریم امیرارجمند
تاریخ دریافت مقاله : بهمن 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اردیبهشت 1403

چکیده

زمینه و هدف: فرایندهای آوایی، نتیجه تأثیر آواها بر یکدیگر و دگرگونی همخوانی است که به هنگام همنشینی در زنجیره گفتار روی میدهد. این فرایندها طبق قوانین زبان شناسی و ادبی از جمله مطابقت قانون، اصل زحمت کمتر، قرینه سازی، ضرورت شعری، آسانگردانی، سبک سازی سخن صورت میگیرد. هدف این پژوهش بررسی فرآیندهای آوایی در کتاب نزهت‌القلوب حمدالله مستوفی است.

روش مطالعه: روش این پژوهش، توصیفی-تحلیلی بر پایه شیوه سندکاوی و تحلیل محتوا است و جامعه آماری نیز کتاب نزهت‌القلوب حمدالله مستوفی است.

یافته ها: نزهت‌القلوب در زمره آثار تاریخی-جغرافیایی است که علاوه بر ارائه اطلاعات مهم درباره مناطق مختلف ایران آن دوره، از ویژگیهای برجسته ادبی و زبانی بهره مند میباشد. ساختار دستوری واژگانی کتاب نزهت‌القلوب از زبانهای پهلوی و فارسی کهن تاثیر فراوانی پذیرفته است و نویسنده در سرتاسر کتاب به این فرآیندهای آوایی اهتمام زیادی داشته است.

نتیجه گیری: فرایند آوایی در کتاب نزهت‌القلوب بصورتهای؛ ابدال (جایگزینی)، تخفیف (سبک سازی)، ترخیم (کوته سازی)، قلب بکار رفته است. ابدال مصوتها به دو صورت ابدال در صامتها و ابدال در مصوتهای مجاور و غیرمجاور، تخفیف بصورت تخفیف آغازین، میانین و پایانی (ترخیم) و فرآیند آوایی اضافه یا افزایش (addition) نیز به شکل اضافه در آغاز واژه: اضافه در میانه واژه: اضافه در پایان واژه آمده است. در واقع دگرگونیهای آوائی بمعنی تخفیف و ابدال و ترخیم و قلب و نحت در نزهت‌القلوب حمدالله مستوفی دلایل گوناگونی دارند که مهمتر از همه آسانسازی و گریز از سنگینی تلفظ است.

کلمات کلیدی
نزهت‌القلوب , حمدالله مستوفی , آواشناسی , قرن هشتم

• ابن جنی ابوالفتح، عثمان بن. (1993). بیروت: دارالکتب العلمیه.
• افراشی، آزیتا .(1389). ساخت زبان فارسی. تهران: سمت.
• انوری، حسن .(1387). دستور زبان فارسی 2. چاپ چهارم. تهران: انتشارات فاطمی.
• بی جن خان، محمود .(1384). واج شناسی نظریه بهینگی.تهران: انتشارات سمت.
• جم، بشیر .(1384). نظریه بهینگی و کاربرد آن در تبیین فرایندهای واجی زبان فارسی، رساله دکتری زبان شناسی همگانی، دانشگاه تربیت مدرس.
• صادقی، علی اشرف .(1357).تکوین زبان فارسی، تهران: دانشگاه آزاد ایران.
• مدرسی قوامی، گلناز .(1390). تهران: انتشارات سمت.
• مجد، امید .(1400). دستور زبان فارسی .چاپ اول .تهران:دانشگاه فرهنگیان.
• فرشید ورد، خسرو .(1383). دستور مفصل امروز. تهران: سخن.
• ................... .(1388). دستور مختصر تاریخی زبان فارسی. تهران:زوّار.
• ثمره، یدالله .(1391). آواشناسی زبان فارسی (آواها و ساخت آوایی هجا). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
• ذوالنور، رحیم .(1343). دستور پارسی. تهران: انتشارات درخشان.
• معین، محمد. (1342). فرهنگ فارسی. تهران: امیر کبیر.
• مستوفی، حمدالله .(1398). نزهت‌القلوب. تصحیح و حاشیه: گای لیسترانج، تهران: نشر اساطیر.
• صفوی، کورش .(1379). درآمدی بر معناشناسی. تهران: حوزه هنری.
• فردوسی، ابوالقاسم .(1379). شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق . نیویورک: انتشارات بیبلیوتیکاپرسیکا.
• کرد زعفرانلو کامبوزیا، عالیه .(1395). برخی فرآیندهای واجی در گونه زبانی مازندرانی.زبان و زبان شناسی. سال چهارم، اول صص 105-96.
• مشکوه الدینی، مهدی .(1374). ساخت آوایی زبان. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.