ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 5، مرداد 1403 ، شماره پی در پی 99

بررسی مهمترین شیوه های تبیین بیداد و داد در دیوان پروین اعتصامی

صفحه (241 - 261)
نگین خان‌محمدی اطاقسرا ، عبدالله حسن‌زاده میرعلی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : مهر 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : دی 1402

چکیده

زمینه و هدف: بیداد و داد، همواره در تاریخ، همراه یکدیگر بوده اند و نه تنها در متن زندگانی بشر، بلکه در آثار ادبی و هنری نیز با هم و در برابر هم انعکاس یافته اند. نه تنها ادبیات حماسی، اساطیری، اندرزی، اخلاقی و پایداری، سرشار از روایتهای بیداد و داد است، بلکه ادب تغزلی و عاشقانۀ فارسی نیز خالی از این نوع مضامین نیست و تنها شخص بیدادگر است که چهره می‌گرداند و مبدّل به معشوق بی‌عنایت و بی‌مدارا میشود. پروین اعتصامی از شاعران متقدم دوران معاصر است که در مفصل گذار از عصر مشروطه به عصر جدید تاریخ ایران میزیست. او تغییرات سریع ایران و کاستی‌ها و نابه سامانیهای جامعۀ ایرانی را که برخی مختص عصر او و برخی دیگر کاستیهای کهن و مشترک در طول اعصار و ملازم زیست بشری بودند، دید و در شعر خویش انعکاس داد. او برای انعکاس دادن بیمها و امیدها و بیداد و داد در شعر خویش، شیوه هایی را برگزید که در ادب فارسی پیشینه ای دیرینه داشتند، اما پروین با چیره دستی همراه با سادگی و صمیمیت، باری دیگر کارایی این شگردهای کهن را اثبات کرد. صراحت در انتقاد و ابهام در انتساب، تمثیل، مناظره، تلمیح، جان‌بخشی و دوگانه سازی از زمرۀ این شگردها هسنند. پروین همچنین لطافتی را با شیوۀ بیان خویش همراه ساخت که مختص اوست و نتیجۀ روح زنانۀ وی است. در این پژوهش به بررسی شیوه های تبیین بیداد و داد و ترسیم چهرۀ بیدادگران و دادگران در شعر پروین اعتصامی پرداخته میشود.

روش تحقیق: پژوهش حاضر به روش توصیفی و تحلیلی و مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای است. اساس پژوهش بر دیوان پروین اعتصامی با مقدمۀ ملک‌الشعرای بهار است و برای گزینش نمونه ها و شواهد، همۀ دیوان بررسی شده است.

یافته ها: پروین به خلاف نظر برخی منتقدان، شاعری منتقد است اگرچه نمیتوان او را شاعری انقلابی به شمار آورد. او در انتقادهای خویش، به موضوع بیداد و داد، بسیار میپردازد. مهمترین شگرد او در تبیین دوگانۀ بیداد و داد، صراحت در انتقاد و ابهام در انتساب است. شگردهای دیگری که او برای تبیین بیداد و داد به کار میگیرد، برای حفظ چتر ابهام بر سر شعر اوست. او برای تأمین و تضمین این ابهام، از مناظره و تمثیل بهرۀ وافر میبرد و مناظره و تمثیل در شعر او هنگامی که یک سویش غیرانسان باشد، لاجرم به تشخیص می‌انجامد. همچنین پروین در راستای تأمین ابهام در انتساب، از تلمیح بهره میبرد و انتقادهای صریح خویش را به شخصیتهای تاریخی منسوب میدارد و برای برجسته شدن بیداد و داد، دست به دوگانه پردازی وسیع می‌زند.

نتیجه: شعر پروین اعتصامی، آمیزه ای از اخلاق و عاطفه و تصویرپردازیهایی است که با استادی تمام در عین دنباله روی شیوۀ شاعری پیشینیان، محصول شعری امروزین و در خور احوال امروزیان را پدید آورده است. او با تکیه بر تمثیل‌ و مناظره و با گزینش قالب قطعه به عنوان مهمترین قالب شعری خویش، به انعکاس حال و روز مردمان ایرانی در یکی از خطیر‌ترین مقاطع تاریخ ایران پرداخته است. پروین اعتصامی به اقتضای زن بودن و به پیروی از پوشیده گویی سنّت‌شده در شعر کلاسک فارسی،در بسیاری از مناظرات، سخنش را در لفافه بیان میکند. همچنین بیداد و داد در شعر او لزوماً انسانی نیست و می‌تواند کیهانی باشد.

کلمات کلیدی
پروین اعتصامی , شیوۀ بیان , بیداد , داد , تمثیل , مناظره.

• آرین‌پور، یحیی. (1376) از نیما تا روزگار ما (تاریخ ادب فارسی معاصر). چاپ دوم. تهران: زوّار.
• اعتصامی، پروین. (1365). اشعار پروین اعتصامی. با مقدمۀ ملک‌الشعرای بهار. تهران: نشر ایمان.
• پزشکزاد، ایرج (۱۳۸۵). مروری در انقلاب مشروطیت ایران. فرانکفورت، آلمان: نشر البرز.
• تقوی، محمد. (1376). حکایت‌های حیوانات در ادب فارسی. تهران: روزنه.
• جرجانی، عبدالقاهر. (1389). اسرار البلاغه. ترجمۀ جلیل تجلیل. تهران: دانشگاه تهران.
• حاجی رجبی، نفیسه؛ عرب، عباس. (1398). «تمثیل با رویکرد فابل در اشعار پروین اعتصامی و ایلیا ابوماضی». مجله تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی. شماره 42. صص 93-112.
• حاکمی، اسماعیل. (۱۳۷۶). ادبیات معاصر ایران. تهران: اساطیر.
• حافظ، شمس‌لدین. (1397). دیوان حافظ. بر اساس تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی. تهران: اندیشۀ هادی.
• حداد، نصرالله. (1393). زندگی و زمانۀ پروین اعتصامی. چاپ اول. تهران: نامک.
• دباشی، حمید. (1368). «شعر، سیاست و اخلاق: ارمغان پروین اعتصامی به شعر معاصر فارسی». مجلۀ ایران‌شناسی. شمارۀ 2. صص240-263.
• درودیان، ولی‌الله. (1369). درجست‌وجوی سرچشمه های الهام شاعران و دو مقالۀ دیگر. تهران: چشمه.
• دریایی، تورج. (۱۳۸۴). شاهنشاهی ساسانی. ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر. تهران: ققنوس.
• دهباشی، علی. (1370). یادنامۀ پروین اعتصامی. تهران: دنیای مادر.
• دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران.
• ذاکرحسن، عبدالرحیم. (1377). ادبیات سیاسی ایران در عصر مشروطیت، ج2: دوران بازگشت به حکومت فردی (1304-1320). تهران: نشر علم.
• سعدی، مصلح‌الدین. (۱۳۷۷).گلستان. توضیح و تصحیح غلامحسین یوسفی. چاپ پنجم. تهران: خوارزمی.
• __________. (۱۳۷۹). بوستان. تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی. چاپ پنجم. تهران: خوارزمی.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1385). صور خیال در شعر فارسی. تهران: انتشارات آگاه.
• شمیسا، سیروس. (1366). فرهنگ تلمیحات. تهران: میترا.
• _________. (1385). انواع ادبی. تهران: میترا.
• صمصامی، سمیرا؛ میرصادقی، سیدرضی. (1395). «بررسی جایگاه و انواع تشبیه از لحاظ ساختار و شکل و مضمون و محتوا در دیوان پروین اعتصامی». مجلۀ پژوهش های ادبی و بلاغی. شمارۀ 16. صص73 - 90.
• طریحی، فخرالدین. (1387). مجمع‌ البحرین. چاپ چهارم. به کوشش احمد حسینی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
• گرجیان، بهمن؛ عباس‌زاده، فرنگیس. (1399). «ساختارشکنی و هنجارگریزی تطبیقی نحوی، واژگانی و زمانی در شعر پروین اعتصامی».
• غنی‌پور ملکشاه، احمد. (1390). «ادبیات معاصر- تشخیص در شعر پروین اعتصامی». مجلۀ رشد آموزش زبان و ادب فارسی. شماره 100. صص 46- 49.
• فردوسی، ابوالقاسم. (۱۴۰۰). شاهنامه. به تصحیح جلال خالقی مطلق. تهران: سخن.
• کزاری، میر جلال‌الدین. (۱۳۸۷). نامه باستان. تهران: سمت.
• محمد بن خلف تبریزی. (1342). برهان قاطع. به اهتمام محمد معین. چاپ دوم. تهران: کتاب‌فروشی ابن‌سینا.
• مدیرشانه چی، محسن. (1386). «سیری در اندیشه سیاسی و اجتماعی پروین اعتصامی». مجلۀ پژوهش حقوق عمومی. شماره 23. 201-228.
• مشکوه، محمد. (1324). «آداب البحث».سالنامۀ پارس. سال بیستم. صص15-54.
• مولوی، جلال الدین محمد.(۱۳۹۱). مثنوی معنوی. شرح کریم زمانی. چاپ نوزدهم. تهران: اطلاعات.
• مؤید، حشمت. (1367). «جایگاه پروین اعتصامی در شعر فارسی». مجله ایران‌شناسی. شمارۀ2. صص212- 232.
• واثق عباسی، عبدالله؛ اتحادی، حسین. (1400). «استفهام بلاغی در شعر پروین اعتصامی». مجلۀ تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)» شماره 48. صص 173-201.
• یزدانی، سهراب (۱۳۸۸). مجاهدان مشروطه. تهران: نشر نی.
• عقدایی، تورج (۱۳۸۱). نقش خیال. چاپ. اول.تهران: نیکان کتاب.