ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 5، مرداد 1403 ، شماره پی در پی 99

تیپ‌شناسی روان شناختی قهرمان و ضد قهرمان در رمان بین القصرین نجیب محفوظ

صفحه (221 - 240)
اردشیر جلالی ، اردشیر صدرالدینی (نویسنده مسئول)، مصطفی یگانی
تاریخ دریافت مقاله : مهر 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : دی 1402

چکیده

زمینه و هدف: ادﺑﯿﺎت ﺑﺎ ﻗﻮای ﻋﺎﻃﻔﯽ و ﻋﺎﻟﻢ دروﻧﯽ اﻧﺴﺎن، ﺳﺮوﮐﺎر دارد و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ رﻓﻊ ﻣﺸﮑﻼت رﻮحی و ﺗﻘﻮﯾﺖ اﻋﺘﺪال رواﻧﯽ اﻓﺮاد ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ، ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺻﺤﯿﺢ اﺛﺮ ادﺑﯽ میتوان ﺑﻪ وﺟﻮد و ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﭘﯽ ﺑﺮد. این مقاله به بررسی تیپ شناسی شخصیتی قهرمان و ضدقهرمان در رمان بین‌القصرین نجیب محفوظ میپردازد. هورنای به عنوان متخصص تجدیدنظرطلب روان‌کاوی فرویدی؛ مفاهیم نظریه فروید را یا تکمیل کرده یا در آنها تجدیدنظر کرده است. دیدگاه هورنای درباره شخصیت، مانند سایر نظریه پردازان شخصیت، انعکاسی از تجربیات شخصی اوست. از دیدگاه وی روشها و ترفندهایی که شخص برای در امان ماندن به آنها توسل می‌جوید، منجر به ایجاد سه تیپ شخصیتی؛ مهرطلب، برتری‌طلب و عزلت‌گزین میشود.

روش مطالعه: روش تحقیق به صورت توصیفی – تحلیلی است.

یافته ها: قهرمان اصلی داستان بین‌القصرین، سید احمد عبدالجواد است که تنها مرد سالارخانواده است و هیچ کلمه ای جز امر و نهی و ناسزاگویی از زبانش خارج نمیشود. نویسنده با آوردن نام سید برای این فرد، به خوبی شخصیت او را برای خواننده تداعی کرده است. بنابراین تیپهای متفاوتی از شخصیت وی در طول رمان مشاهده میشود.

نتیجه گیری: نجیب محفوظ، خالق رمان بین‌القصرین ‌، داستان‌نویسی واقع‌گراست و به واقعیات جامعه و بحران روحی، سیاسی- اجتماعی، فکری و تأثیر آنها بر روح و روان مردم اشاره دارد. او سعی دارد زوایای تاریک فردی و اجتماعی جامعه مصر را در میان هیاهوی برخواسته از استعمار بیگانگان به تصویر بکشد؛ بنابراین به بیان فضای حاکم بر جامعه پرداخته و شخصیتهای برتری‌طلب را به بوتۀ نقد کشیده است. از نظر وی، جامعۀ مصر هنوز شکل سنتی خود را حفظ کرده است و در آن نمونه های بسیاری از مردسالاری و حقارت فرزندان، زورگویی و استبداد در جامعه دیده میشود.

کلمات کلیدی
تیپ شناسی روان‌شناختی , قهرمان , ضد قهرمان , نجیب محفوظ , بین‌القصرین.

• اسپربر، مانس، (۱۳۷۹)، تحلیل روانشناسی استبداد و خودکامگی، مترجم: دکتر علی صاحبی، تهران: انتشارات ادب و دانش.
• اگری، لاجوس،(1383)، فن نمایشنامه نویسی، ترجمه مهدی فروغ، تهران: نشرنگاه.
• براهنی، رضا. (1386)، قصّه نویسی، تهران: نو، چاپ ششم.
• جومیه، م. (۱۹۵۹)، ثلاثیه نجیب محفوظ، ترجمه نظمی لوقا، قاهره: دارالمصر.
• داد، سیما. (1371). فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران: مروارید، چاپ اوّل.
• سرور، نجیب (۲۰۰۷)، رحله فی ثلاثیه نجیب محفوظ، قاهره: دارالشروق.
• سعاد، حماد، (۲۰۰۸)، دلاله المکان فی ثلاثیه نجیب محفوظ؛ شهاده ماجستیر، جامعه الجزائر .
• سعداوی، نوال، (۱۹۹۲)، المرأه والجنس، ط ۲، بیروت: المؤسسه العربیه للدراسات و النشر.
• شولتز، دوان و آلن سیدنی، (۱۳۸۳)، نظریه های شخصیت، ترجمه یحیی سیدمحمدی، تهران: نشر و ویرایش هما.
• صوفی، عبدالله، (۱۹۷۶)، حواء و أربعه عمالقه؛ قاهره: الهیئه المصریه العامه للکتاب.
• عبدالمعطی، فاروق، (۱۹۹۴)، نجیب محفوظ بین الروایه و الأدب الروائی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
• عبدالمعطی، محمد (۱۹۸۴)، مشکله الإبداع الفنی، مصر: دارالمعرفه الحامیه.
• عوض، لویس، (۱۹۶۳)، دراسات فی النقد و الأدب، قاهره: انجلو.
• کادن،ج، ای، (1380)، فرهنگ ادبیات و نقد، ترجمه کاظم فیروزمند، تهران: شادگان.
• کریمی، یوسف (۱۳۸5)، روانشناسی شخصیت، تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.
• محفوظ، نجیب، (۱۳۷۹)، بین القصرین، ترجمه محمد حسین پرندیان، تهران: روزنه.
• محفوظ، نجیب (۱۹۹۰)، حول الثقافه و التعلیم، ط1، قاهره: دارالمصریه.
• محفوظ، نحیب (۱۹۵۶)، بین القصرین، قاهره: دارالمصر.
• محفوظ، نحیب (۲۰۰2)، الاعمال الکامله، ط ۲، القاهره: دار الشروق.
• محمدسعید، فاطمه الزهراء، (۱۳۷۸)، سمبولیسم در آثار نجیب محفوظ؛ ترجمه نجمه رجائی، مشهد: دانشگاه فردوسی.
• مرینی، محمد (۲۰۰۶)، نجیب محفوظ فی النقد الحدیث النقد الاجتماعی، محله النقد الأدب فصول، عدد ۶۹.
• مفقوده، صالح، (۲۰۰۹)، صوره الأم أمینه فی ثلاثیه نجیب محفوظ الروائیه بین القصرین، قصر الشوق، السکریه»؛ مجله المخبر، أبحاث فی اللغه و الأدب الجزائری، عدد الخامس.
• مؤمنی، م. (۲۰۰۶)، أثر نمط التشئه الأسریه فی الأمن النفسی لدی الأحداث الجانحین فی الأردن؛ کلیه التربیه جامعه البحرین، مجله العلوم التربویه و النفسیه.
• میرصادقی، جمال. (1377). ادبیّات داستانی، تهران: شفا.
• نیال، م. (بی تا)، النشئه الاجتماعیه مبحث فی علم النفس الإجتماعی؛ قاهره: دارالمعرفه الجامعیه.
• وادی، طه، (۱۹۹۴)، صوره المرأه فی الروایه المعاصره؛ چ۴، بیروت: دارالمعارف.
• وهبه، محدی (۱۹۷۴)، معجم مصطلحات نقد الراویه، بیروت: مکتبه لبنان.
• هورنای، کارن (۱۳۶۳)، تضادهای درونی ما، ترجمه محمدجعفر مصفا، تهران: بهجت.
• هورنای، کارن (۱۳۶۹)، عصبانیهای عصر ما، ترجمه ابراهیم خواجه نوری، تهران: شرق.
• هورنای، کارن (1386)، روانشناسی زنان، سهیل سمیعی، تهران: ققنوس.
• هورنای، کارن (۱۳۹۱)، عصبیت و رشد آدمی، ترجمه محمدجعفر مصفا، تهران: بهجت.
• یونسی، ابراهیم، (1386)، هنر داستان‌نویسی، تهران: نگاه.