ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 5، مرداد 1403 ، شماره پی در پی 99

نقش عناصر دینی در تصویرپردازی قصاید ناصرخسرو، سنایی و خاقانی

صفحه (201 - 219)
الهام رضاییان ورمزیار ، مجید عزیزی (نویسنده مسئول)، محمدرضا قاری
تاریخ دریافت مقاله : مهر 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : دی 1402

چکیده

زمینه و هدف: صور خیال، کاربردی ویژه از زبان است که محیط جغرافیایی و مسائل سیاسی، اجتماعی، اعتقادی، تاریخی، روحیۀ فردی و مانند آنها از عوامل تأثیرگذار در به کارگیری این ظرفیت زبانی در شعر است. یکی از بارزترین عناصری که شاعران در تصویرپردازی از آن بهره برده اند، عناصر دینی است. مقاله حاضر به واکاوی و مقایسۀ کارکرد عناصر دینی در تصویرهای شعری قصاید ناصرخسرو، سنایی و خاقانی میپردازد.

روش مطالعه: این مقاله به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده و روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای بوده است.

یافته ها: مضامین قرآنی و دینی و تعالیم اخلاقی و مذهبی بارها دست‌مایۀ خلق تصاویر بلاغی در اشعار شاعران قرار گرفته اند. ظاهراً خاقانی دارای ابتکار و نوآوری بیشتری در ساخت تصاویر بر پایۀ مفاهیم قرآنی و در قالب ترکیبات تشبیهی، استعاری و کنایی بدیع است. تصاویر شعری ناصرخسرو نیز پیوند بسیار عمیقی با اصول آیین اسماعیلیه دارد و این آیین تأثیر بسیاری بر نوع و جنس تصاویر گذاشته است. سنایی اما، استفاده از عناصر دینی در ساخت تصاویر شعری را بیشتر به حال و هوای عرفان و تصوف نزدیک کرده است و برداشتی عرفانی از دین دارد.

نتیجه گیری: عناصر دینی در ذهن این سه شاعر به سه گوۀ خاص متجلی شده ‌است: در ناصر‌خسرو مفاهیم دینی دارای دو جنبۀ برجسته ‌است؛ یک جنبۀ فلسفی و خردگرایانه و جنبۀ دیگر تشریعی و دینی. اما مفاهیم دینی در ذهن سنایی حاصل گره خوردگی چند بُعد است، از یک سو نگاهی فلسفی از نوع اسلامی، از ‌سوی‌ دیگر بعد دینی سنایی که چندان در آن قائل به تأویل نیست و بعد سوم بعد عاطفی که با عشقبازی با خداوند به اوج میرسد. در تصویرپردازیهای خاقانی بر پایۀ عناصر دینی نیز جایگاه مناسب اندیشه های شرعی در تصاویر رعایت میشود و در ارتباطهای تصویری، ارزش و تقدس مبانی شرعی محفوظ میماند؛ هرچند گاه نوعی تضاد و عدم سنخیت میان برخی تصاویر دیده میشود.

کلمات کلیدی
صور خیال , بلاغت , دین , تصویرپردازی شعری , خاقانی , ناصرخسرو , سنایی

• قرآن کریم
• نهج‌البلاغه
• براهنی، رضا. (1371) طلا در مس، در شعر و شاعری، جلد اول. تهران: نویسنده، ص 133.
• برنجکار، رضا. (1381) آشنایی با فرق و مذاهب اسلامی، تهران: مؤسسۀ فرهنگی طه، ص 142.
• پاینده، ابوالقاسم. (1383) نهج‌الفصاحه، قم: انصاریان، ص 14.
• ترمذی، محمدبن عیسی. (1399) جامع‌الصحیح، ترجمۀ محمدرضا رخشانی، ارومیه: مؤسسۀ انتشاراتی حسینی اصل، ص 8.
• تفتازانی، ملاسعدالدین. (بی تا) المطول، قم: هجرت، ص 414.
• جاحظ، عمرو بن بحر. (1969) الحیوان، بیروت: المجمع العربی الاسلامی، ص 131.
• جرجانی، عبدالقاهر. (1992) دلائل الاعجاز، جده: دارالمدنی، ص 398.
• حرّی، ابوالفضل. (1385) «تصویر و تصویرپردازی و انسجام ساختاری متن در پرتو قرائت تنگاتنگ سورۀ والعادیات» فصلنامۀ هنر، شمارۀ70، صص 229-245.
• خاقانی شروانی، افضل‌الدین. (1375) دیوان خاقانی شروانی، به اهتمام میرجلال‌الدین کزازی، تهران: نشر مرکز.
• دِ بروین، یوهانس. (1400) از شرع و شعر، ترجمۀ مهیار علوی مقدم و محمدجواد مهدوی، تهران: هرمس، ص 15.
• راغب، نبیل. (بی تا) موسوعۀ النظریات الادبیۀ، قاهره: شرکۀ المصریه العالمیه للنشر، ص 21.
• زرقانی، سیّد مهدی. (1391) بوطیقای کلاسیک، تهران: سخن، ص 205.
• سنایی، ابوالمجد مجدودبن آدم. (1380) دیوان سنایی، با مقدمه و تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران: سنایی.
• شادی، محمدابراهیم عبدالعزیز. (1991) الصورۀ بین القدما و المعاصرین، قاهره: السعادۀ، ص 32.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1379) صور خیال در شعر فارسی، تهران: آگاه، صص 21 و 16.
• البطل، علی. (1981) الصورۀ فی الشعر العربی حتی آخر القرن الثانی...، بیروت: دارالاندلس.
• عباس، احسان. (بی تا) فن الشعر، بیروت: دارالثقافه، ص 200.
• علامه مجلسی، محمدتقی. (1386) بحارالانوار، ج 55 و 87، تهران: اسلامیه.، صص 39 و 289.
• فتوحی، محمود. (1386) بلاغت تصویر، تهران: سخن.، صص 80، 38، 45، 47.
• فروزانفر، بدیع‌الزمان. (1347) احادیث و قصص مثنوى، تهران: امیرکبیر، صص 23 و 26.
• ناصرخسرو قبادیانی. (1363) جامع الحکمتین، به تصحیح هانری کربن و محمد معین، تهران: طهوری.
• ناصرخسرو قبادیانی. (1378) دیوان اشعار، به اهتمام مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل.
• هاوکس، ترنس. (1377) استعاره، ترجمه فرزانه طاهری، تهران: نشر مرکز، ص 95.