ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 5، مرداد 1403 ، شماره پی در پی 99

سبک فکری غزل اجتماعی پس از انقلاب اسلامی ایران (قیصر امین‌پور، ساعد باقری، عبدالجبار کاکایی)

صفحه (109 - 130)
علی عشقی سردهی ، زهرا علوی (نویسنده مسئول)، ابوالقاسم امیراحمدی
تاریخ دریافت مقاله : شهریور 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آذر 1402

چکیده

زمینه و هدف: بشر از دیرباز کوشیده است جامعۀ خویش را بر پایۀ فرهنگ و ادبیات و آرمانهای خویش بنا نهد. در این تلاش، ادبیات پیوسته بر دیگر موضوعات پیشی گرفته و جایگاه ویژه ای در اجتماع و سیاست پیدا کرده است. غزل معاصر فارسی در نتیجۀ جنبش مشروطه، پیروزی انقلاب اسلامی ایران، جنگ تحمیلی ایران و عراق، و رویدادها و مسائلی از این دست، بسمت غزل اجتماعی و سیاسی حرکت کرد. تا جایی که شاخه ای با عنوان «غزل اجتماعی» در ادبیات فارسی معاصر شکل گرفت. در این غزلیات بیشتر به مضامین اجتماعی و حوادث عصر شاعران اشاره شده است. این غزلیات در لایه ایدئولوژیک، که مربوط به درونه زبان است، برجستگی دارند و عنصر ایدئولوژی بطور پایداری در آنها تکرار شده است.هدف این مقاله بررسی سبک فکری غزل اجتماعی پس از انقلاب در اشعار قیصر امین‌پور، عبدالجبار کاکایی، و ساعد باقری است.

روش مطالعه: این پژوهش با روش توصیفی – تحلیلی صورت گرفته است.

یافته ها: پس از انقلاب اسلامی، مضامین این غزل بیشتر صبغۀ ملی- مذهبی گرفت و مسائلی چون شهادت و پایداری بیشتر مطرح گردید. بیشترین مضامین مورد توجه در غزل اجتماعی پس از انقلاب، آزادی، وطن‌پرستی، پایداری، شهادت، صلح و دوستی، اعتراض به دگرگونی ارزشها، و فرهنگ انتظار و مهدویت است.

نتیجه گیری: در مجموع قیصر امین‌پور را باید شاعری جدیتر و پرکارتری نسبت به ساعد باقری و عبدالجبار کاکایی در زمینۀ شعر انقلاب دانست. امین‌پور با اینکه اشعار نو بسیاری نیز در این زمینه دارد، همچنان غزلهای اجتماعی درخور توجهی از او در باب جنگ، وطن و ارزش شهادت باقی مانده است. ساعد باقری بیش از هر موضوعی به شهادت پرداخته است و بارها حسرت و دلتنگی خود را نسبت به شهادت و یاران شهیدش ابراز کرده است. عبدالجبار کاکایی اما بیش از دو شاعر دیگر به موضوع مهدویت و انتظار برای موعود پرداخته است. او طولانی شدن زمان انتظار خود را با از دست رفتن آروزهایش برای رسیدن به جامعۀ آرمانی برابر میداند.

کلمات کلیدی
غزل , شعر معاصر , سیاسی , اجتماعی , انقلاب اسلامی ایران

• ابوالقاسمی، سیده مریم و علیه پور، شهلا (1389) «بررسی جلوه های اندیشه در شعر قیصر امین‌پور» مجلۀ تاریخ ادبیات (3) 63، صص 5-38.
• اسکارپیت، روبر (1374) جامعه شناسی ادبیات، تهران: سمت.
• امینی، اسماعیل (1385) «گرگ سیمای غزل» فصلنامۀ شعر (46) 14، خرداد، صص 69-68.
• امین‌پور، قیصر (1372) آینه های ناگهان، تهران: افق.
• امین‌پور، قیصر (1388) مجموعه اشعار، تهران: مروارید.
• امین‌پور، قیصر (1363) تنفس صبح، تهران: سورۀ مهر.
• امین‌پور، قیصر (1378) گزینه اشعار، تهران: مروارید.
• باقری، ساعد (1365) نجوای جنون، تهران: برگ.
• باقری، ساعد (1378) گزیده ادبیات معاصر: مجموعه شعر، تهران: کتاب نیستان.
• باقری، ساعد (1398) پیاده روی در اتوبوس، تهران: علم.
• پویان، مجید (1381) «چون پر پروانه، تأملی در صور خیال غزلیات امین‌پور»، مجلۀ شعر، شمارۀ 30.
• ترابی، ضیاءالدین (1383) پیرامون شعر، تهران: سوره.
• ذوالفقاری، حسن (1381) قاف غزل، تهران: چشمه.
• رحمدل، غلامرضا (1373) «حماسه در شعر انقلاب»، مجموعه مقالات، سمینار بررسی ادبیات انقلاب اسلامی، تهران: سمت.
• رستگار، مهدی (1373) «نوآورگان شعر انقلاب اسلامی» مجموعه مقالات سمینار بررسی ادبیات انقلاب اسلامی
• روزبه، محمدرضا (1379) سیر تحول غزل فارسی از مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران: روزنه.
• رئیسی، حجت‌الله (1389) «نقد و بررسی محتوای غزل پس از انقلاب اسلامی»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهر کرد.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا (1380) سیر غزل در شعر فارسی (از آغاز تا امروز)، تهران: فردوس.
• شمیسا، سیروس (1386) سیر غزل در شعر فارسی، تهران: علم.
• طغیانی، اسحاق (1388) «مفهوم آزادی در ادب فارسی» پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، (1) 1، صص 91-100.
• علایی، سعید (1387) جریانشناسی شعر انقلاب اسلامی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
• کاکایی، عبدالجبار (1369) مرثیۀ روح، تهران: حوزۀ هنری.
• کاکایی، عبدالجبار (1372) سالهای تا کنون، تهران: محراب اندیشه.
• کاکایی، عبدالجبار (1387) با سکوت حرف میزنم، تهران: علم.
• کاکایی، عبدالجبار (1388) فرصت نایاب، تهران: انجمن شاعران ایران.
• کاکایی، عبدالجبار (1391) بی چتر و بارانی، تهران: شانی.
• کاکایی، عبدالجبار (1375) حتی اگر آیینه باشی، تهران: اهل قلم.
• محمدی نیکو، محمدرضا و باقری، ساعد (1372) شعر امروز، تهران: الهدی.
• یوسف‌نیا، سعید (1379) «تأملی در غزل انقلاب» کتاب ماه ادبیات و فلسفه، شمارۀ 29 و 30.
• یوسف‌نیا، سعید (1381) «دستی به سوی نور (تأملی در شعرهای قیصر امین‌پور)» مجلۀ شعر، شمارۀ 30.