ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 2، اردیبهشت 1403 ، شماره پی در پی 96

تحلیل و واکاوی سبک فکری و ایدئولوژی شاعران غزلسرای معاصر (مطالعۀ موردی: غزلیّات محمّدعلی بهمنی، حسین منزوی، سیدحسن حسینی، هوشنگ ابتهاج، فاضل نظری و قیصر امین‌پور)

صفحه (55 - 81)
رفعت پرویزی ، عبدالرضا مدرس‌زاده (نویسنده مسئول)، محمد سلامتیان قمصری
تاریخ دریافت مقاله : تیر 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مهر 1402

چکیده

زمینه و هدف: پس از انقلاب اسلامی، تحوّلات شگرفی در محتوا و ساختار فکری و سبک اندیشۀ بسیاری از شاعران معاصر از جمله غزلپردازان رخ داد. تغییراتی که میتوان ابعاد همه جانبۀ آن را در تأثیرپذیری از مسائل سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و... در این نوع ادبی بوضوح مشاهده نمود. از این رو غزل با اندکی فاصله گرفتن از محتوای کلاسیک خود یعنی بیان صرف مضامین عاشقانه، سبکی تازه در فضای فکری جدید بخود گرفت. در این جستار برآنیم تا با بررسی غزلیّات برجسته ترین غزلسرایان پس از انقلاب اسلامی بتحلیلی جامع از درونمایۀ اشعار این شاعران و سبک فکری غزل انقلاب اسلامی دست یابیم.

روش مطالعه: روش مطالعه در این مقاله توصیفی ـ تحلیلی بشیوۀ مطالعات کتابخانه ای است. جهت دستیابی به اهداف پژوهش تعداد پنجاه غزل از شش شاعر برجستۀ غزلسرای معاصر محمّدعلی بهمنی، حسین منزوی، سیدحسن حسینی، هوشنگ ابتهاج، فاضل نظری و قیصر امین‌پور بلحاظ سبک فکری مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است و جهت روشن شدن بحث از میان شاخصه های محتوایی و فکری اصلی که در غزل این شاعران نمود یافته، به ارائه نمودار و تحلیل آماری نیز پرداخته ایم.

یافته های پژوهش: غزل بعنوان قالب نامیرا و همواره مورد توجّه، در میان شاعران پس از انقلاب اسلامی نیز بسیار مورد توجّه قرار گرفته است؛ با این تفاوت که رویکرد غزلسرایان معاصر بویژه شاعران پس از انقلاب اسلامی به این قالب، تنها رویکرد غنایی و عاشقانه نیست بلکه درونمایه های بسیاری از مضامین دینی، حماسی، اجتماعی و اعتراضی در قالب غزل منعکس شده است.

نتیجه گیری: غزلسرایان معاصر بویژه در دوران پس از وقوع انقلاب اسلامی و رخدادهایی مانند جنگ تحمیلی با تغییر بنیانهای اساسی در درونمایه، مضمون و سبک فکری غزل، از این قالب در مواردی بجز تغزلات عاشقانه بهره برده اند. رویکردهای اعتراضی و اجتماعی در غزلیّات قیصر امین‌پور، سید حسن حسینی و هوشنگ ابتهاج نمود بیشتری دارد و شاعرانی مانند حسین منزوی و فاضل نظری گرچه به منِ اجتماعی توجّه داشته اند اما همچنان نمودِ من فردی در غزلیّات آنها بیشتر جلوه گر است.

کلمات کلیدی
سبکشناسی , سبک فکری و ایدئولوژیک , غزل معاصر , غزل انقلاب.

• ابتهاج. هوشنگ (1378). سیاه مشق. تهران: کارنامه.
• امین‌پور. قیصر (1380). گلها همه آفتابگردانند. تهران: مروارید.
• .................... (1387). مجموعه کامل اشعار. تهران: مروارید.
• آشوری. داریوش (1380). دانشنامه سیاسی: فرهنگ اصطلاحات و مکتبهای سیاسی. تهران: مروارید، ص 44.
• بارت. رولان (1368). نقد تفسیری. ترجمه: محمّد تقی غیاثی. تهران: بزرگمهر، ص 46.
• .................. (1378). درجۀ صفر نوشتار. ترجمه: شیرین دخت دقیقیان. تهران: هرمس، ص 98.
• بهار. محمّد تقی (1401). سبکشناسی: تاریخ تطوّر نثر فارسی. ج 1. چاپ نهم. تهران: زوار، ص 15.
• بهمنی. محمّدعلی (1389). مجموعه اشعار. تهران: نگاه.
• بهمنی. محمّدعلی (1396). گاهی دلم برای خودم تنگ میشود. چاپ دهم. تهران: داریوش.
• حسن لی. کاووس (1385). گونه های نوآوری در شعر معاصر. تهران: ثالث، ص 27.
• حسینی. سید حسن (1386). براده ها (مجموعه آثار). تهران: سورۀ مهر.
• ......................... (1387 ب). نوشداروی طرح ژنریک. چاپ پنجم. تهران: سورۀ مهر، ص 12.
• ......................... (1387 ج ). شاعری در مشعر. چاپ دوم. تهران: تکا.
• ........................ (1387). همصدا با حلق اسماعیل. چاپ چهارم. تهران: سورۀ مهر.
• ......................... (1388). سفرنامۀ گردباد. تهران: انجمن شاعرانی ایران.
• داد. سیما (1371). فرهنگ اصطلاحات ادبی. تهران: مروارید، ص 74.
• رزمجو. حسین (1368). انسان آرمانی و کامل در ادبیّات حماسی و عرفانی فارسی. تهران: امیرکبیر، ص 23.
• روزبه. محمّدرضا (1379). سیر تحوّل غزل فارسی. تهران: روزنه، ص 162.
• ........................ (1381). ادبیّات معاصر ایران (شعر). تهران: روزگار، ص 308.
• سید حسینی. رضا (1371). مکتبهای ادبی. چاپ چهاردهم. تهران: نگاه، صص 283 ـ 284.
• شفیعی‌کدکنی. محمّدرضا (1395). ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت. چاپ نهم. تهران: سخن، ص 124.
• غیاثی. محمّدتقی (1368). درآمدی بر سبکشناسی ساختاری. تهران: شعله اندیشه، ص 10.
• فتوحی رود معجنی ص 94
• کسمایی. علی‌اکبر (1349). رسالت از یاد رفته. تهران: وحید، ص 306.
• گلدمن. لوسین (1382). نقد تکوینی. ترجمه: محمّد تقی غیاثی. تهران: نگاه، ص 90.
• منزوی. حسین (1377). از کهربا تا کافور. تهران: کتاب زمان.
• ................... (1384). فانوسهای آفتابی. زنجان: صفوی.
• ................... (1387). مجموعه اشعار. تهران: نگاه.
• .................. (1388). از ترمه و تغزل. تهران: روزبهان.
• .................. (1398). همواره عشق بیخبر از راه میرسد. تهران: آفرینش با همکاری انتشارات نگاه.
• مهری. فریبا و همکاران (1401). بازشناخت فرایند استعاره سازی در لایۀ بلاغی سبک غزل اجتماعی معاصر و کارکردهای ایدئولوژیکی آن. ادبیّات پارسی معاصر. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. دو فصلنامۀ علمی. سال 12. شمارۀ 2. صص 263 ـ 282.
• میرمحمّدی. داوود (1383). گفتارهایی دربارۀ هویت ملی در ایران. تهران: مؤسسه مطالعات ملّی، ص 68.
• نظری. فاضل (1390 الف). آنها. تهران: سورۀ مهر.
• ................ (1390 ب). اقلیت. تهران: سورۀ مهر.
• ............. (1392). ضد (غزلیّات). تهران: سورۀ مهر.