ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 1، فروردین 1403 ، شماره پی در پی 95

بررسی شیوه های شخصیت‌پردازی در مثنوی داستانی شمع و پروانۀ اهلی شیرازی

صفحه (159 - 177)
علیرضا شادآرام (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : شهریور 1402

چکیده

زمینه و هدف: شخصیت‌پردازی و شیوه های آن از مباحث بسیار مهم و کلیدی در ادبیات داستانی نوین است که به رغم نوبودگی در حوزۀ بحثهای نظری، حضوری دیرینه در ادبیات منظوم و منثور فارسی دارد و در اندازه های گوناگون در آثار داستانی کهن، قابل ردیابی و تبیین است. یکی از این آثار ادبی جالب توجه و مثال‌زدنی به لحاظ شخصیت‌پردازی، مثنوی شمع و پروانۀ اهلی شیرازی است. اهلی شیرازی، شاعر چیره دست قرن نهم و اوایل قرن دهم هجری، در این مثنوی داستانی با بداعتی خیره کننده و به شیوه ای باورپذیر، قهرمانان انسانی در داستانی عاشقانه را با جانوران و اجزای طبیعت تعویض کرده است. اهلی داستان خویش را شبیه صحنۀ یک نمایش ساخته است که شخصیتهای برگرفته از طبیعت، یک به یک وارد آن میشوند و شاعر به معرفی شخصیت آنان میپردازد و سپس رهایشان میسازد که به نقش‌آفرینی خویش بپردازند. هنرمندی اهلی در این کار، تنها مبتنی بر شگرد تشخیص به صورتی ساده و سرراست نیست، بلکه تطبیقی گسترده میان حیات انسانی و جهان غیرانسان است که افزون بر جان‌بخشی به خود شخصیتها، برای متعلقات انسانی از قبیل خانه، خیمه، تخت، خادم، بیماری، مرگ، آه و... نیز مطابقهایی باورپذیر در جهان غیرانسان مییابد.

روشها: در این پژوهش، ترکیبی از دو روش توصیفی و تحلیلی به کار رفته است. نخست به توصیف مقولۀ شخصیت و گونه های آن و شیوه های شخصیت‌پردازی پرداخته میشود، سپس شخصیت قهرمانان نقش‌آفرین در داستان شمع و پروانۀ اهلی شیرازی و شیوه های شخصیت‌پردازی آنان تحلیل میشود.

یافته ها: یافته های این مقاله نشانگر آن است که هرچند مبحث شخصیت‌پردازی و شیوه های آن نوآمده است، شاعران و نویسندگان چیره دست ایرانی بصورت ناخودآگاه یا براساس اندیشه های پیشرو خود به طرق گوناگون بر آن آگاه بوده اند و در داستانهای موفق خویش از آنها بهره میبرده اند.

نتیجه گیری: مثنوی شمع و پروانۀ اهلی شیرازی به رغم کوتاهیش، صحنۀ حضور شخصیتهای متنوعی است. برخی از این شخصیتها ایستا هستند و برخی نیز دچار تنوع و تغییر میشوند و نمونه ای از شخصیتهای پویا هستند. همچنین حضور آنان در صحنۀ داستان با تمهیدات و توجیهات مناسبی همراه است که انسان‌واری آنان و باورپذیری وجوه شخصیتی و کنشهایشان را به نحوی موفق، فراهم میسازد.

کلمات کلیدی
شخصیت , شخصیت‌پردازی , شعر فارسی , مثنوی شمع و پروانه , اهلی شیرازی.

• - آلوت، میریام. (1368). رمان به روایت رمان‌نویس. ترجمه علی‌محمّد حق‌شناس. تهران: انتشارات مرکز.
• - اخوت، احمد. (۱۳۷۱). دستور زبان داستان. چاپ اول. اصفهان: نشر فردا.
• - اهلی شیرازی، محمد. (1344). دیوان اشعار. به کوشش حامد ربانی. تهران: سنایی.
• - ایرانی، ناصر. (۱۳۶۴). داستان، تعاریف ابزارها و عناصر. تهران: نشرکانون فکری کودکان و نوجوانان.
• - براهنی، رضا. (۱۳۶۸). قصه ‌نویسی. چاپ چهارم. تهران: نشرالبرز.
• - بیشاب، لئونارد. (۱۳۸۳). درسهایی درباره داستان‌نویسی. ترجمه محسن سلیمانی. چاپ سوم. تهران: مهر.
• - حنیف، محمد. (۱۳۷۲). مراحل خلق داستان. تهران: نشرحوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی.
• - خسروی، ابوتراب. (1392). حاشیه ای بر مبانی داستان. چاپ دوم. تهران: نشر ثالث.
• - دستغیب، عبدالعلی. (1384). «شخصیت‌پردازی در داستان». کیهان فرهنگی. شماره 233. صص 34-39.
• - دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامه. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• - ریاحی زمین، زهرا. (1384). «انواع ادبی در شعر شیراز عصر تیموری». مجلۀ علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز. شماره 42. صص 33-50.
• - سلیمانی، محسن. (۱۳۷۶)، تاملی دیگردر باب داستان. چاپ ششم. تهران: نشر حوزه هنری.
• - __________. (۱۳۹۱)، فن داستان‌نویسی. چاپ ششم. تهران: نشر امیر کبیر.
• - عابدی ، داریوش. (1385). پلی به سوی داستان‌نویسی. چاپ پنجم. تهران: نشرمدرسه.
• - عبداللهیان، حمید. (۱۳۸۱). شخصیّت و شخصیّت‌پردازی در داستانهای معاصر. تهران: نشر آن.
• - کریمی، سروه ؛ شاهچراغی، آزاده. (1397). «از جمادی تا آدمیت؛ (نگاهی به جایگاه آگاهی و ادراک از منظر عرفانی مولانا و پدیدارشناسی مرلوپونتی)». مجلۀ عرفان اسلامی. شماره 55. صص 159-174.
• - محمد پادشاه. (1363). فرهنگ فارسی آنندراج. چاپ دوم. تهران: خیام.
• - مستور، مصطفی. ( 1379) .مبانی داستان کوتاه. تهران: نشرمرکز.
• - میرصادقی، جمال. (۱۳۷۶). ادبیّات داستانی (قصه، رمانس، داستان کوتاه، رمان). چاپ ششم. تهران: انتشارات سخن.
• - میرصادقی، جمال. (13۸۸). عناصرداستان. چاپ ششم. تهران: انتشارات سخن.
• - واردی، زرین. (1384). «مضامین رایج در شعر برخی از شاعران قرن نهم». مجلۀ علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز. شماره 42. صص 91 تا 110.