ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 11، بهمن 1402 ، شماره پی در پی 93

بازسازی آیین دادرسی در ایران قرن پنجم بر پایۀ متون نثر پارسی

صفحه (45 - 61)
وحید اقبالی ، حسن اکبری بیرق (نویسنده مسئول)، عبدالله حسن‌زاده میرعلی
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : شهریور 1401

چکیده

زمینه و هدف: قضاوت و دادرسی همواره در طول تاریخ دستخوش دگرگونیهای فراوانی شده و از شکل ساده و ابتدایی خویش بصورت نظامی پیچیده درآمده است. در ایران نیز نظام قضایی در ادوار مختلف دچار تغییرات بسیاری گردیده است. از جمله تغییرات اساسی ایران در قرن پنجم، شکل گرفتن مجدد نهادهای سیاسی- اجتماعی است که در آغاز حملۀ اعراب به ایران از بین رفته بودند. از میان این نهادها میتوان به نظام قضایی اشاره کرد. در این مقاله کوشش شده است ضمن بررسی نظام قضایی ایران در قرن پنجم، تصویری جامع و روشن از آیین قضاوت و داوری در این دوره ارائه شود.

روش مطالعه: پژوهش پیشِ‌ رو، مطالعه ای نظری است که به شیوۀ کتابخانه ای انجام شده است. محدوده و جامعۀ مورد مطالعه متون برگزیدۀ نثر فارسی قرن پنجم میباشد.

یافته ها: در میان کتابهای مورد بررسی، کتابهایی چون تاریخ بیهقی، سیاستنامه، التوسّل الی الترسّل، و نصیحهالملوک در مقایسه با دیگر متون نثر حاوی مطالب و شواهدی بیشتر و مرتبط با موضوع پژوهش هستند.

نتیجه گیری: بر اساس شواهد به دست‌آمده از دل این متون میتوان ادعا کرد در ساختار قضایی، شاه اولین و قدرتمندترین شخص در منصب قضاوت بوده است. برخی پادشاهان برای دادرسی شیوه هایی چون به مظالم نشستن، زنجیر عدالت، و جامۀ سرخ پوشیدن را برای رسیدگی مستقیم به مشکلات متظلمان ابداع کرده اند. در مقابل دادخواهان و متظلمان نیز روشهایی همچون بر سر راه پادشاهان ایستادن، قصه برداشتن، و سر برهنه کردن را به کار برده اند. پس از سلطان، وزیر یا خواجۀ بزرگ و قاضی‌القضات در رأس این منصب حضور داشته اند. قاضی در مرتبه ای نازلتر از قاضی‌القضات امر قضاوت را بر عهده داشته است.

کلمات کلیدی
متون نثر , ساختار قضایی , دادرسی , دادخواهی , اصطلاحات قضایی.

• بغدادی، بهاءالدین، (1315)، التوسل الی الترسل، تهران: شرکت سهامی چاپ.
• بیهقی، ابوالفضل، (1386)، تاریخ بیهقی، تهران: کتابخانۀ سنایی.
• دهخدا، علی‌اکبر، (1365)، لغتنامه، تهران: مؤسسۀ لغتنامۀ دهخدا.
• رفیعی طباطبایی، سید حسام‌الدین و رفیعی طباطبایی، مطهره سادات، (1398)، «بررسی سیر تاریخی تحولات نهاد وکالت، مشاوره حقوقی و قضائی در ایران»، نشریۀ تمدن حقوقی، (4) 2، صص 57-76.
• عنصرالمعالی، کیکاووس‌بن اسکندر (1394)، قابوسنامه، تهران: تیرگان.
• گردیزی، محمد، (1363)، زین الاخبار یا تاریخ گردیزی، تهران: دنیای کتاب.
• میهنی، محمدبن منور، (1366)، اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید، تهران: آگاه.
• نظام‌الملک طوسی، حسن‌بن علی (1344)، سیر الملوک یا سیاستنامه، تهران: تهران مصور.
• نظامی عروضی سمرقندی، احمدبن عمر (1327)، چهار مقاله، تهران: ارمغان.