ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 10، دی 1402 ، شماره پی در پی 92

بررسی مکانیسمهای دفاعیِ روانی در آثار سیمین دانشور (با تکیه بر رمانهای سووشون، جزیرۀ سرگردانی، ساربان سرگردان)

صفحه (129 - 145)
زهرا دوستی ، آرش مشفقی (نویسنده مسئول)، محمدعلی مجلل
تاریخ دریافت مقاله : دی 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : فروردین 1402

چکیده

زمینه و هدف: مکانیسمهای دفاعیِ روانی یکی از راهکارهای روانی انسان برای تقلیل اضطراب است که بر روان انسان وارد شده و آن را در آستانه فروپاشی قرار میدهد. این مکانیسم نتیجه مطالعات فروید و همکارانش بویژه دخترش آنا فروید است. به اعتقاد فروید، بسیاری از واکنشهای انسان، نشئت‌گرفته از کنشهایی است که روان آدمی در مواجهه با شرایط ناگوار از خود نشان میدهد. این نوشتار سعی دارد از این دیدگاه، رفتار شخصیّتهای آثار سیمین دانشور را مورد تحلیل و بررسی قرار دهد.

روش مطالعه: گردآوری اطّلاعات به روش کتابخانه ای بوده و شیوۀ بررسی از نوع مطالعات کیفی و تحلیل محتواست. جامعۀ آماری شامل کل کتابهای سووشون (1371)، ساربان سرگردان (1380) و جزیرۀ سرگردانی (1381) از انتشارات خوارزمی میباشد.

یافته ها: اشخاص داستانی این رمانها گاهی واکنشهایی از خود نشان میدهند که محصول ساز و کار دفاعی روان آنهاست. این ساز و کارها در برخی موارد رشدیافته هستند که موجب بروز رفتارهای مقبول در جامعه میشوند و گاهی نیز در زمره رفتارهای رشدنایافته قرار میگیرند که سبب ناسازگاری فرد با افراد پیرامونش میشوند.

نتیجه گیری: با بررسی رفتار و کنشهای شخصیّتهای داستانی سه رمان سیمین دانشور از منظر مکانیسمهای دفاعیِ روانی، نتایج نشان میدهد عمدۀ اعمال و کنشهای افراد داستانی و بطور کلی شخصیّت‌پردازی در این آثار مبتنی بر انگیزه های روانی صورت پذیرفته است؛ بگونه ای که برخی فعالیّتهای سیاسی اشخاص نیز ریشه در مسائل روانی آنان دارد.

کلمات کلیدی
مکانیسمهای دفاعیِ روانی , سیمین دانشور , سووشون , جزیره سرگردانی , ساربان سرگردان.

• اتکینسون، ریتال. (1384). زمینۀ روانشناسی، ج2، تهران: سمت.
• احمدوند، محمدعلی. (1368). مکانیسمهای دفاعی روانی، تهران: بامداد.
• پروین لارنس، لارنس ا، و پروین اولیور بی جان. (1393). شخصیّت: نظریه و پژوهش، ترجمۀ محمدجعفر جوادی پروین کدیور، تهران: آیثیر.
• حاجی، زینب؛ صادقی، اسماعیل و مرتضوی، جمال‌الدین. (1393). «بررسی مکانیزمهای دفاعی روان‌شناختی در رمان پل معلق»، مجلۀ مطالعات داستانی، (1) 3، صص 7-22.
• دانشور، سیمین. (1371). سووشون، تهران: خوارزمی.
• دانشور، سیمین. (1380). ساربان سرگردان، تهران: خوارزمی.
• دانشور، سیمین. (1381). جزیرۀ سرگردانی، تهران: خوارزمی.
• رنجبر، ابراهیم. (1393). «واقعیّت و تخیل: دو مؤلفۀ هویّت‌سازی در سه شخصیّت رمان جزیرۀ سرگردانی و ساربان سرگردان»، نشریۀ تاریخ ادبیات، شمارۀ 74.
• زرین‌کوب، عبدالحسین. (1374). آشنایی با نقد ادبی، تهران: سخن.
• سرکانی، زهره. (1397). «جامعه شناسی رمان سووشون»، نشریه پژوهشنامه اورمزد، شمارۀ 45.
• سلطان‌نژاد، سمیه و کلانتر، سید محسن. (1398). «بررسی مکانیزمهای دفاع روانی در مثنوی معنوی»، هشتمین همایش ملی متن‌پژوهی ادبی، نگاهی تازه به متون حماسی، 25 آذرماه 1398، دانشکدۀ ادبیات دانشگاه علّامه طباطبایی.
• سیاسی، علی‌اکبر. (1390). نظریّه های شخصیّت یا مکاتب روانشناسی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• شولتز، دوان. (1377). «الگوی یونگ انسان فردیت‌یافته»، ترجمۀ گیتی خوشدل، مجلۀ آرش، شمارۀ 21، صص 72-92.
• عبداللهی، مهناز. (1389). سالشمار سیمین دانشور، مجلۀ بخارا.
• فروید، آنا. (1368). من و ساز و کارهای دفاعی من، ترجمۀ محمد علیخواه، تهران: نشر مرکز.
• کریمی، یوسف. (1380). روانشناسی شخصیّت، تهران: ویرایش.