ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 10، دی 1402 ، شماره پی در پی 92

نقد و تحلیل زبان حماسی در بهمن نامه

صفحه (101 - 128)
زهرا دلپذیر (نویسنده مسئول)، محمد بهنامفر
تاریخ دریافت مقاله : دی 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : فروردین 1402

چکیده

زمینه و هدف: زبان یکی از مهمترین عناصر حماسه و ظرف بیان محتوا، اندیشه و تخیّل است؛ از این رو برای تحلیل سبکی متون حماسی باید به بررسی زبان این آثار پرداخت. بهمن نامه یکی از منظومه های مهم پهلوانی به زبان فارسی است که در اواخر قرن پنجم یا اوایل قرن ششم هجری به دست ایرانشان بن ابی الخیر و به سبک شاهنامه فردوسی سروده شده است. این کتاب به سرگذشت بهمن، پادشاه کیانی، ماجراجوییها و ستیزهای او با خاندان رستم میپردازد. این پژوهش بر آن است که ویژگیهای زبان حماسی بهمن نامه و میزان مطابقت آن با زبان حماسی معیار را بررسی نماید.

روش مطالعه: شیوۀ تحقیق در این مقاله توصیفی - تحلیلی است. نگارندگان با توجه به الگوهای نقد زبان شعر و معیارهای سبک شناسی، با ملاک قرار دادن تمام یا بخشی از ابیات این منظومه بعنوان حجم نمونه و سنجش آماری آن، شاخصه ها و لایه های گوناگون زبان حماسی در بهمن نامه را نقد و تحلیل نموده اند.

یافته ها: زبان حماسی در بهمن نامه از جنبۀ آوایی، بلاغی، لغوی، نحوی و محتوایی قدرتمند است؛ در اکثر ابیات، طنین واجهای انفجاری و انسدادی به گوش میرسد. اغلب سجعها، قافیه ها و ردیفها به هجای کشیده ختم میشوند. تخفیف واژه ها بسامد زیادی دارد. همۀ این موارد بر لحن و طنین حماسی این کتاب افزوده است. کاربرد اغراق، تشبیه، توصیف و دیگر آرایه های ادبی، بسیار هنرمندانه و بیانگر قدرت بالای شاعر در تصویرآفرینی است. گاهی نیز نوآوریهایی در تصاویر این کتاب مشهود است. از جنبۀ محتوایی، شاعر بخوبی توانسته با برقراری پیوند بین لفظ و معنا، عظمت و علوّ مضامین حماسی را در سخنش جلوه گر سازد.

نتیجه گیری: زبان حماسی در بهمن نامه با ویژگیهای زبان حماسی معیار (شاهنامۀ فردوسی) کاملاً همخوانی دارد. در مجموع بهمن نامه نمونه ای موفق از منظومه های حماسی پس از شاهنامۀ فردوسی است.

کلمات کلیدی
زبان حماسی , سبک شناسی , منظومۀ پهلوانی , ایرانشان بن ابی الخیر , بهمن نامه.

• ابن سینا. (1966). الشفا. به کوشش عبدالرحمن بدوی. قاهره.
• امیدسالار، محمود. (1381). «بیان ادبی و عامیانه در حماسه های فارسی». جستارهای شاهنامه شناسی و مباحث ادبی. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار. صص438-460.
• ایرانشان بن ابی الخیر. (1377). کوشنامه. به کوشش جلال متینی. تهران: علمی.
• ایرانشان بن ابی الخیر. (1370). بهمن نامه. ویراستۀ رحیم عفیفی. تهران: علمی و فرهنگی.
• تادیه، ژان ایو. (1377). نقد ادبی در سده بیستم. ترجمۀ محمد رحیم احمدی. تهران: سوره.
• حمیدیان، سعید. (1372). درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی. تهران: نشر مرکز.
• خالقی مطلق، جلال. (1386). حماسه؛ پدیده شناسی تطبیقی شعر پهلوانی. تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
• خواجه نصیرالدین طوسی، محمدبن محمد. (1361). اساس الاقتباس. تصحیح مدرس رضوی. چاپ سوم. تهران: دانشگاه تهران.
• خواجه نصیرالدین طوسی، محمدبن محمد. (1393). معیارالاشعار. تصحیح علی‌اصغر قهرمانی مقبل. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
• دوستخواه، جلیل. (1384)، فرایند تکوین حماسه ایران پیش از روزگار فردوسی. تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی.
• ذاکری، گیتا؛ شعبانلو، علیرضا و فرزاد، عبدالحسین. (1396). «آوا و معنا در شاهنامه». مجلۀ شعرپژوهی (بوستان ادب). (1) 9، صص107-120.
• راشد محصل، محمدرضا. (1369). «اشارۀ توصیفی به برخی عناصر بنیادی در حماسه های ملی»، فرهنگ، کتاب هفتم، پاییز، صص79- 120.
• رحمان‌زاده، سامان؛ مدرسی، فاطمه و نزهت، بهمن. (1398). «ساختار زبان حماسی در کوشنامۀ ایران-شان بن ابی الخیر». پژوهشنامۀ ادب حماسی. (2) 15، صص149-173.
• رهاوی عزآبادی، سعیده. (1379). «اغراق در حماسه»، پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید بهشتی.
• زرینکوب، عبدالحسین. (1357). ارسطو و فن شعر، تهران: امیرکبیر.
• زمانپور، معصومه. (1388). «بررسی شیوۀ تصویر پردازی در بهمن نامۀ حکیم ایرانشاه»، پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه پیام نور.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا . (1380). صور خیال در شعر فارسی. چاپ هشتم. تهران: آگاه.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1376). موسیقی شعر. چاپ پنجم .تهران: آگه.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1387). ادوار شعر فارسی. تهران: سخن. چاپ پنجم.
• شمیسا، سیروس. (1372). کلیات سبک شناسی. تهران: فردوس.
• شمیسا، سیروس. (1381). نگاهی تازه به بدیع. چاپ چهاردهم. تهران: فردوس.
• شمیسا، سیروس. (1387). انواع ادبی (ویرایش چهارم)، چاپ سوم. تهران: میترا.
• شهبازی، اصغر و ملک ثابت، مهدی. (1391). «الگوی بررسی زبان حماسی». پژوهش زبان و ادبیات فارسی. شمارۀ 24. بهار. صص143-179.
• شهبازی، اصغر و ملک ثابت، مهدی. (1393). «نقد زبان حماسی در خاوران نامه ابن حسام خوسفی». جستارهای نوین ادبی. شمارۀ 185. تابستان. صص89-117.
• صرفی، محمدرضا؛ مدبری، محمود؛ و بصیری، محمدصادق. (1387). «انواع ادبی در حماسه های ملی ایران». گوهر گویا، (4) 2، صص1-32.
• صفا، ذبیح‌الله. (1333). حماسه سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.
• غلامرضایی، محمد. (1377). سبک شناسی شعر پارسی از رودکی تا شاملو. تهران: جامی.
• فتوحی، محمود. (1390). سبک شناسی نظریه ها، رویکردها و روشها. تهران: سخن.
• الگین، سوزت هیدن. (1359). زبانشناسی چیست؟. ترجمۀ ضیاء حسینی. تهران: دانشگاه آزاد ایران.
• مجمل التواریخ و القصص. (1318). تصحیح محمدتقی بهار. به کوشش محمد رمضانی. تهران: کلالۀ خاور.
• محجوب، محمدجعفر. (1372). سبک خراسانی در شعر فارسی. تهران: فردوس و جامی.
• ملک ثابت، مهدی و شهبازی، اصغر. (1393). «نقد زبان حماسی در حملۀ حیدری باذل مشهدی». نشریۀ ادب و زبان. (35) 17، بهار و تابستان. صص346-379.
• ناتل خانلری، پرویز. (1347). «زبان شعر». مجلۀ سخن. دورۀ هجدهم. آبان. صص248-258.
• نقوی، نقیب. (1384). شکوه سرودن؛ بررسی موسیقی شعر در شاهنامۀ فردوسی. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
• وحیدیان کامیار، تقی. (1374). وزن و قافیه شعر فارسی. چاپ چهارم. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
• De Blois, Francois. (1998). "Epics".Encyclopedia Iranica. Ed by Ehsan Yarshater. Vol. VIII. NewYork: Columbia University. pp.145-147.
• king, Neil & king, Sarah. (2002). Dictionary of literreture in English؛ London: Routledge.
• Leach, Geoffrey and Mick, Short. (1981). Stilye in Fiction: A linguistic Introduction to English Fictional Prose. Harlow: Longman.
• Preminger, Alex & Others. (1993). The new Princeton Encyclopedia of poetry and poetics؛ United States of America: Princeton university press.
• Tsure, Reuven. (1992). What makes sound patterns Expenssive? Durham: Duke university press.
• Yoshida, A. (2019). "Epic". Encyclopedia Britanica(online). https:--www.britanica.com-art-Epic.