ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 10، دی 1402 ، شماره پی در پی 92

مقایسۀ تطبیقی داستان زال و رودابه و داستان راپونزل بر اساس نظریه روایت‌شناسی ساختگرا

صفحه (1 - 22)
محمدحسن ارجمندی‌فر ، بیژن ظهیری ناو (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : آبان 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : بهمن 1401

چکیده

زمینه و هدف: یکی از عاشقانه های نیک‌بنیان شاهنامه فردوسی، داستان زال و رودابه است؛ اثری که حماسه و عشق را به زیبایی در هم آمیخته و به زبان شعر روایت کرده است. مشابه این داستان در ادبیات عامیانه اروپا، داستانی به نام راپونزل است که شباهتهای چشمگیری با داستان زال و رودابه دارد. هدف از این پژوهش بررسی تطبیقی دو داستان و واکاوی این موضوع است که آیا داستان راپونزل از داستان زال و رودابه اقتباس شده است یا نه.

روش مطالعه: این پژوهش بر اساس نظریه روایت‌شناسی به مقایسه تطبیقی داستان راپونزل و داستان زال و رودابه میپردازد. پس از دیرینه شناسی داستانها مشخص شد که داستان راپونزل یک قرن پیش از معرفی و ورود شاهنامه به اروپا، در ایتالیا چاپ شده و در ادبیات عامیانه مردمان ساحل دانوب وجود داشته است؛ بنابراین فرضیه مقتبس بودن راپونزل از شاهنامه رد میشود.

یافته ها: در همانندسنجی گفتمانی این داستانها، عناصر و نمادهای مشترکی همچون اصالت عشق، برج و بلندی و کوه، گیسو و گیسوافشاندن و فرزند یافت شد که بر کهن‌الگوها و دیدگاههای مشترک فرهنگی خاستگاههای هردو داستان اشاره دارد.

نتیجه گیری: در هر دو داستان، عشق راه رسیدن به تعالی معرفی شده و رونده ای است که راه خود را به سوی وصال باز میکند و در نهایت، پیروزی با عشق است. از سوی دیگر، خرد و عشق بالهای پریدن و تعالی معرفی میشوند که خرد بی‌ عشق و عشق بی‌ خرد معنا ندارد. «بلندی» نیز که در هر دو داستان در شمایلِ برج خودنمایی میکند، نشانگر میل درونی انسان به فرارفتن است و آنچه میتواند زمینه این تعالی را فراهم سازد، گیسوی فروهشته یار است و بالأخره اینکه فرزندآوری به تداوم منش عاشقانه و جاودانگی اشاره دارد که در داستان زال و سیمرغ به زاده شدن رستم و در داستان راپونزل به تولد دوقلوها می‎انجامد. در مجموع اگرچه این داستانها سیر روایی مشابهی ندارند، به لحاظ گفتمانی و پیام اثر، وجوه مشترک زیادی را میتوان در آنها برشمرد که نشان میدهد این همانندی اتفاقی نیست.

کلمات کلیدی
زال و رودابه , راپونزل , سیمرغ , فردوسی , شاهنامه.

• آموزگار، ژاله. (1374)، تاریخ اساطیری ایران، تهران: سمت، صص10-4.
• اسلامی ندوشن، محمدعلی. (1374)، زندگی و مرگ پهلوانان. چاپ ششم. تهران: آثار، ص120.
• اکبری، منوچهر. (1380)، «شایست و ناشایست زنان در شاهنامه»، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شمارۀ1، ص63.
• امینی، هانیه و خدادادی مهاباد، معصومه و چگینی، اشرف. (1400)، «واکاوی تطبیقی عناصر داستان در رزمنامۀ غنایی زال و رودابه و تراژدی نمادگرای پله آس و ملیزاند»، تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، شمارۀ ۴۹، ص32.
• بدون نویسنده. (1383). «برادران گریم پایه گذاران زبانشناسی آلمان»، گلستانه، شمارۀ 62، ص13.
• بصاری، طلعت. (1350)، زنان شاهنامه، تهران: انتشارات دانشسرای عالی، ص18.
• پورنامداریان، تقی. (1394)، دیدار با سیمرغ، چاپ ششم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ص65.
• حجوانی، مهدی. (1397)، پیک قصه نویسی، چاپ سوم، تهران: سورۀ مهر.
• حدیدی، جواد. (1373)، از سعدی تا آرگون، تأثیر ادبیات فارسی در ادبیات فرانسه، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ص258.
• حدیدی، جواد. (1375)، «زنان شاهنامه در داستانهای فرانسوی»، نامۀ فرهنگستان، شمارۀ 7، صص135-132.
• حمیدیان، سعید. (1372)، نوشته های بی‌سرنوشت، تهران: نشر مرکز، ص 2و57.
• حمیدیان، سعید. (1375)، شاهنامۀ فردوسی (از روی چاپ مسکو)، چاپ سوم، تهران: قطره.
• حمیدیان، سعید. (1383)، درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی، تهران: ناهید، ص14.
• خزل، لیلا و طهماسبی، فرهاد و زیرک، ساره. (1400)، «نشانه-معناشناسی مکان در داستان زادن زال»، تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، شمارۀ ۴۸، ص152.
• خسروی، اشرف و طغیانی، اسحاق. (1389)، «تحلیل روانکاوانۀ شخصیت سودابه و رودابه»، کاوشنامۀ زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ ۲۱، ص19.
• دبیرسیاقی، سیدمحمد. (1388)، شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی، تهران: قطره، صص51-38.
• راستگو، سید محمد. (1386). «از اسطوره تا عرفان»، مطالعات عرفانی، شمارۀ ۶، ص59.
• رحمدل شرفشادهی، غلامرضا. (1385)، «نگاهی دیگر به قصه زال و رودابه»، کاوشنامۀ دانشگاه یزد، شمارۀ ۱۳، ص13.
• رضابیگی، مریم. (1387)، «مقایسۀ تطبیقی اساطیر ملل مختلف (ایران، چین، ژاپن، یونان، روم، هند، بین-النهرین)»، ادبیات فارسی دانشگاه آزاد مشهد، شمارۀ ۲۰، ص174.
• رضازاده ملک، رحیم. (1383)، «دیباچۀ شاهنامه ابومنصوری»، فصلنامۀ نامۀ انجمن، شمارۀ 13، ص125.
• روتون. ک. ک. (1378). اسطوره، ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: نشر مرکز، ص11.
• سنچولی، احمد. (1394)، «بررسی ساختار داستان غنایی-حماسی زال و رودابه (با تکیه بر جنبه‎های غنایی آن)»، پژوهشنامۀ ادب غنایی، شمارۀ 24، ص208.
• شوالیه ژان و گربران، آلن. (1378)، فرهنگ نمادها، ترجمۀ سودابه فضایلی، جلد پنجم، تهران: جیحون، ص323و645.
• شهرویی، سعید و محمدی، ابراهیم و رحیمی، سید مهدی. (1399). «بررسی تطبیقی شخصیت زال و ایندره در شاهنامه و ریگ ودا»، پژوهشنامۀ ادب حماسی، شمارۀ ۳۲، ص 149.
• شهسواریان، آودیس. (1345)، «داستان رستم زال طبق روایت ارمنی»، پیام نوین، شمارۀ ۱، ص87.
• صالحی، مهدی. (1391). «ادبیات کــهن: زنی با رأی و روشن روان (تحلیل شخصیت سیندخت در قصه زال و رودابه)»، رشد آموزش زبان، شمارۀ ۱۰۲، ص13.
• صدیقی، مصطفی. (1391)، «سنجش و تحلیل شخصیت زال و بهرام بر پایۀ نظریۀ سبک زندگی آدلر»، تاریخ ادبیات، شمارۀ ۷۰، ص109.
• صفا، ذبیح‌الله. (1333)، حماسه سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.
• علوی، فریده و رجبی، آروین. (1391)، «خوانش بینامتنی هزار و یک شب: بستر تلاقی ادبیات شرق و غرب»، ادبیات تطبیقی، شمارۀ ۶، ص125.
• قبادی، حسینعلی. (1386)، آیین آینه، سیر تحول نمادپردازی در فرهنگ ایرانی و ادبیات فارسی، تهران: دانشگاه تربیت مدرس، صص341-334.
• کیا، خجسته. (1371)، سخنان سزاوار زنان در شاهنامه پهلوانی، تهران: فاخته، صص3-2.
• لاجوردی، فاطمه و طالش بابایی، حکیمه. (1390)، «نمادپردازی بلندی در اندیشۀ دینی»، پژوهشنامۀ ادیان، شمارۀ 9، صص103-96.
• محبتی، مهدی. (1381). پهلوان در بنبست، تهران: سخن، ص79.
• محمدی، علی و بهرامی‌پور، نوشین. (1393)، «سه روایت عاشقانه از دو سرزمین زال و رودابه، بیژن و منیژه، رومئو و ژولیت بررسی روایت شناختی و تحلیل گفتمان»، زبان و ادبیات فارسی (دانشگاه خوارزمی)، شمارۀ 76، ص109.
• مختاری، محمد. (1379)، اسطورۀ زال، تهران: توس، ص118و 192.
• موسوی، سید کاظم و خسروی، اشرف. (1387)، «پیوند خرد و اسطوره در داستان زال»، پژوهشنامۀ علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی، شمارۀ 58، ص197.
• موسوی، سیدک اظم و خسروی، اشرف. (1378). «آنیما و راز اسارت خواهران همراه در شاهنامه»، فصلنامه پژوهش زنان، (3) 6، صص133-153.
• مهدی پورعمرانی، روح الله. (1375)، «گوته شناسی قصه های برادران گریم»، پژوهشنامۀ ادبیات کودک و نوجوان، شمارۀ ۲۷، ص114.
• مهذب، زهرا. (1374). داستانهای زنان شاهنامه، تهران: قبله، ص55.
• میرزایی، لیلا و فرزاد، عبدالحسین و ماحوزی، امیرحسین. (1399)، «تحلیل زبان زنان در هشت داستان شاهنامه فردوسی و مقایسۀ آن با هشت داستان از مثنوی مولانا (بر پایۀ چندزبانی باختین)»، پژوهشنامۀ ادب حماسی، شمارۀ 32، ص273.
• نادرپور، نادر. (1371)، «عشقی به بلندی پرواز سیمرغ (تفسیری کوتاه دربارۀ داستان عاشقانه زال و رودابه - شاهنامه)»، ایرانشناسی، شمارۀ ۱۵، ص462.
• نامور مطلق، بهمن. (1388)، اسطورۀ بینافرهنگی متن؛ حضور شاهنامه در فرهنگها و زبانهای جهان، تهران: علمی و فرهنگی، ص152.
• نوریان، سید مهدی و خسروی، اشرف. (1392)، «بررسی کهن الگوی پیر خرد در شاهنامه»، شعرپژوهی (بوستان ادب سابق)، شمارۀ 15، ص174.
• نولان، مایکل. (1386)، روایت‌شناسی: درآمدی بر زبانشناسی انتقادی، ترجمه فاطمه علوی و فاطمه نعمتی، تهران: سمت، صص30-24.
• نولدکه، تئودور. (1357). حماسۀ ملی ایران، ترجمه بزرگ علوی، چاپ سوم، تهران: مرکز نشر سپهر، ص56.
• واحددوست، مهوش. (1397)، نهادینه های اساطیری در شاهنامۀ فردوسی، تهران: سروش، ص378.
• هاشمیان، لیلا و رمضان خانی، مجید. (1394)، «بررسی عناصر داستان زال و رودابه در شاهنامه از منظر شکلشناسی (مورفولوژی)»، علوم ادبی، شمارۀ 8، ص175.
• یونسی، ابراهیم. (1365)، هنر داستان‌نویسی، تهران: سهروردی، ص221.
• یونگ، کارل گوستاو. (1391)، انسان و سمبلهایش، ترجمه محمود سلطانی، تهران: جامی، ص232.
• Gropp, Gerd. (1993). Zarathustra und die Mithras-Mysterien, Hamburg, P.48.
• Loo, Oliver. (2015). Rapunzel1790 A New Translation of the Tale by Friedrich Schulz. CreateSpace Independent Publishing Platform. pp. 1-96.
• Warner, Marina. (2010). "After Rapunzel". Marvels & Tales. 24(2): 329-335.
• Zipes, Jack. (1991). Spells of Enchantment: The Wondrous Fairy Tales of Western Culture. Viking. P.794.